Żywienie w chorobie nowotworowej

Artykuł powstał w ramach projektu  pt.: „Wydawnictwa dla Amazonek”,  który realizowany jest dzięki dofinansowaniu ze środków Państwowego Funduszu Rehabilitacji Osób Niepełnosprawnych

Żywienie w chorobie nowotworowej. 

Autor: dr n. med. Dariusz Godlewski

Leczenie onkologiczne w znakomitej większości przypadków stanowi jeden z najtrudniejszych rodzajów terapii we współczesnej medycynie. Choć skuteczność działań leczniczych w onkologii wzrasta i coraz większy nacisk kładzie się na zmniejszenie liczby powikłań, to nadal leczenie onkologiczne potrafi być niezwykle obciążające dla ludzkiego organizmu. Z tego względu we współczesnej onkologii kładzie się ogromny nacisk na leczenie wspomagające, mające na celu poprawić komfort i jakość życia pacjentów, a ponadto przyczynić się do zwiększenia skuteczności stosowanego leczenia onkologicznego. Jednym z najważniejszych aspektów tych działań jest żywienie w chorobie nowotworowej; kiedyś temat pomijany i uważany za nieważny, a dziś jeden z najistotniejszych elementów planowania i realizacji leczenia onkologicznego.

Ta zmiana w postrzeganiu żywienia, jako części planu terapeutycznego po części wynika z tego jak przez ostatnie lata zmienialiśmy nasze podejście do odżywiania w ogóle. Żywienie przestało być tylko dostarczaniem pokarmów, a raczej dostarczaniem odpowiednich składników odżywczych, które pozwalają na prawidłowe funkcjonowanie organizmu. Zaczęliśmy zwracać uwagę na jakość produktów, wartości odżywcze posiłków, aby zapewnić naszemu organizmowi wszystko co potrzebne do prawidłowego działania. Idąc tym tropem, nic więc dziwnego, że zaczęto podkreślać istotę odpowiedniego odżywiania osób zmagających się z różnymi chorobami. Z czasem przestano patrzeć na żywienie w chorobie jak na coś prostego i oczywistego, czyli „żeby wyzdrowieć, pacjent musi mieć siłę, a siłę może mieć z jedzenia”, a zaczęto traktować żywienie jako integralny element leczenia, w tym onkologicznego. Tym sposobem, zwrot „leczenie żywieniowe” na dobre zagościł w onkologicznym słowniku. 

Większość ludzi kojarzy zwrot „chory na raka” z pewnym stereotypowym obrazkiem; zmęczonego, wyniszczonego człowieka, w chustce na głowie, który w dodatku jest wychudzony. Ten stereotyp w kontekście masy ciała ma pewne podstawy w rzeczywistości, ponieważ niezamierzona utrata masy ciała może być jednym z objawów alarmowych choroby nowotworowej. Dlaczego tak się dzieje?

Komórki nowotworowe to przede wszystkim komórki szybko dzielące się, a co za tym idzie, komórki, które mają szybki metabolizm komórkowy. To powoduje przyspieszony katabolizm białek (tzn. zbiór reakcji metabolicznych prowadzących do rozpadu) i ich utratę przez organizm. Ponadto, komórki nowotworowe często prowadzą swoje procesy metaboliczne w formie beztlenowej, co wymaga większych zasobów energetycznych, a dla organizmu oznacza większą utratę energii, co finalnie może się przełożyć na utratę masy ciała. 

Ponadto, proces nowotworzenia powoduje aktywację naszego układu odpornościowego, w tym komórek zwanych makrofagami, które wydzielają różne substancje, w tym cytokiny i kachektyny. Ich działanie na organizm i metabolizm komórkowy jest skomplikowane, natomiast finalnie doprowadzają one do zwiększenia przemian metabolicznych, co prowadzi do wyniszczenia i niedożywienia. Wykazano, że pacjenci onkologiczni, którzy zmagali się z wyniszczeniem mieli właśnie podwyższone stężenia wyżej wymienionych cytokin w organizmie. 

Inną przyczyną niedożywienia w chorobie nowotworowej może być mechaniczna przeszkoda występująca w przewodzie pokarmowym, czyli guz pierwotny lub przerzutowy, a także guz nie pochodzący z przewodu pokarmowego, ale powodujący ucisk (np. guz jajnika może powodować ucisk na jelito). 

Istotny jest również fakt, że działania niepożądane leczenia onkologicznego, czyli wymioty, nudności, zmiany rytmu wypróżnień czy brak apetytu przyczyniają się do pogorszenia stanu odżywienia, co wpływa na progresję nowotworu, która zachodzi łatwiej w niedożywionym organizmie.

Według źródeł, niedożywienie dotyka od 20 do nawet 70% pacjentów onkologicznych. Niektórzy autorzy uznają niedożywienie jako drugą (po powikłaniach septycznych, czyli związanych z uogólnionym stanem zapalnym i zakażeniem) przyczynę zgonów wśród chorych onkologicznych.

Niedożywienie u pacjenta onkologicznego może wiązać się z wieloma powikłaniami, o których z początku chorzy mogą nie zdawać sobie sprawy. Pacjent niedożywiony może mieć problem z prawidłowym gojeniem ran i rehabilitacją w trakcie leczenia, a także mieć większe ryzyko powikłań infekcyjnych. U takiego chorego niedożywienie może spowodować opóźnienie rozpoczęcie leczenia onkologicznego póki pacjent nie osiągnie odpowiedniego poziomu odżywienia. Zastosowane leczenie może mieć mniejszą skuteczność, a nieprawidłowy stan odżywienia może dyktować konieczność zmniejszenia planowanych dawek leków, a nawet przerwanie terapii, co naturalnie wiąże się ze zmniejszeniem skuteczności leczenia. 

Z tego względu, cele leczenia żywieniowego w onkologii to nie tylko poprawa jakości życia pacjentów, ale również zmniejszenie ryzyka wystąpienia i ewentualne leczenie powikłań po leczeniu onkologicznym, zapewnienie możliwości kontynuacji terapii onkologicznej (również w przypadku niewydolności przewodu pokarmowego) czy wydłużenie życia na etapie leczenia paliatywnego. 

Zanim jednak dojdzie do jakiejkolwiek interwencji żywieniowej, wymagana jest ocena odżywienia pacjenta, której należy dokonać przed rozpoczęciem leczenia oraz w czasie jego trwania. Ocena odżywienia powinna być obowiązkowym punktem każdej wizyty onkologicznej. Aby jej dokonać, lekarze używają międzynarodowych skal oceny stanu odżywienia, np. skali NRS (z ang. Nutritional Risk Score; Ocena Ryzyka Związanego ze Stanem Odżywienia) czy SGA (z ang. Subjective Global Assesment; Subiektywna Globalna Ocena Stanu Odżywienia). 

Zależnie od stanu odżywienia pacjenta lekarz we współpracy z dietetykiem podejmuje decyzję co do dalszego planu leczenia żywieniowego. Dla części pacjentów, u których stan odżywienia jest prawidłowy, głównym celem będzie utrzymanie takiego stanu przez cały okres leczenia. U pacjentów z nieprawidłowym stanem odżywienia celem jest zmiana przeważających procesów metabolicznych w organizmie. U chorych niedożywionych, „pierwsze skrzypce” grają procesy kataboliczne, czyli doprowadzające do rozpadu materii. Zadaniem leczenia żywieniowego jest wprowadzenie przewagi procesów anabolicznych, które mają na celu budowę materii. Ze względu na różny stopień ciężkości niedożywienia oraz stan ogólny, okres leczenia żywieniowego może różnić się osobniczo. 

Ponadto, moment wprowadzenia leczenia żywieniowego może różnić się między pacjentami; niektórzy mogą wymagać interwencji żywieniowych przed rozpoczęciem właściwego leczenia onkologicznego, celem przygotowania. Inni pacjenci, którzy przed leczeniem mieli prawidłowy stan odżywienia, mogą wymagać podjęcia leczenia żywieniowego w trakcie terapii aby zapewnić odpowiednie warunki do jej kontynuacji. 

Jak właściwie wyglądają wspominane wcześniej interwencje żywieniowe? U pacjentów, u których głównym celem jest zapobieganie niedożywieniu, na początku istotne będą modyfikacje dietetyczne. Dzięki konsultacjom z dietetykiem na podstawie oceny stanu odżywienia możliwe jest dostosowanie diety pod kątem najbardziej wymaganych składników odżywczych, kaloryczności, a także sposobu przygotowania posiłków ich wielkości i liczby. Dodatkowo, zalecone mogą zostać suplementy żywieniowe, które stanowią uzupełnienie naturalnej diety doustnej. Takimi suplementami mogą być popularne „Nutridrinki” (ich prawidłowa nazwa to dieta do popijania; potoczna nazwa wywodzi się z nazwy jednego z popularniejszych preparatów tego typu), suplementy w proszku czy batony białkowo-energetyczne. „Nutridrniki”, choć są popularne, to nie zawsze są dobrze tolerowane przez pacjentów. Suplementy w proszku stosuje się poprzez dodawanie do potraw, co wymaga nieco więcej pracy, jednak mają one bardzo dobrą tolerancję i skuteczność. Batony to natomiast łatwy i skuteczny sposób na uzupełnienie wymaganych składników, jednak należy pamiętać, że wszystkie preparaty do suplementacji powinny być dobierane do danego pacjenta przez dietetyka z odpowiednią wiedzą w temacie leczenia żywieniowego. 

U pacjentów, którzy tracą na masie ciała wymagane może być podjęcie bardziej zdecydowanej interwencji żywieniowej, czyli żywienia dojelitowego lub pozajelitowego. Takie rodzaje leczenia żywieniowego zakładają stosowanie tzw. diety przemysłowej, czyli płynu o ustalonej kaloryczności, który zawiera określone ilości białka, węglowodanów i tłuszczy, elektrolitów etc. Na rynku znajduje się aktualnie wiele preparatów przeznaczonych do tego typu żywienia, dlatego wybór diety powinien być dokonany przez lekarza i dietetyka z doświadczeniem w prowadzeniu leczenia żywieniowego. 

Żywienie dojelitowe stosowane jest u pacjentów z nieprawidłowym stanem odżywienia, którzy mają zachowaną funkcję wchłaniania składników odżywczych przez jelita, natomiast niewydolność górnego odcinka przewodu pokarmowego uniemożliwia zapewnienie odpowiedniego odżywienia pacjenta doustnie. Tego typu pacjentami mogą być osoby chorujące na nowotwory głowy i szyi, przełyku, żołądka czy trzustki. Do żywienia dojelitowego stosuje się specjalne zgłębniki, np. PEG, który jest zgłębnikiem stosowanym po wyłonieniu gastrostomii, czyli przetoki między skórą a żołądkiem. Przez zgłębnik można podawać dopasowaną do potrzeb pacjenta dietę która w przypadku PEG trafia do żołądka, a następnie do dwunastnicy i dalszych odcinków jelita. Wprowadzenie żywienia dojelitowego przez zgłębnik wymaga wcześniejszego wyrównania metabolicznego i stabilizacji klinicznej oraz przeszkolenia opiekuna pacjenta (np. członka rodziny czy partnera), który będzie mógł na co dzień podawać pacjentowi żywienie przez zgłębnik; takie przeszkolenia zwykle są organizowane przez ośrodki i poradnie, które zajmują się zakładaniem dostępów do tego typu żywienia i prowadzą na co dzień pacjentów wymagających leczenia żywieniowego. 

Żywienie pozajelitowe jest natomiast stosowane u chorych, u których zapewnienie odpowiedniego stanu odżywienia nie jest możliwe poprzez wykorzystanie przewodu pokarmowego. Tego typu żywienie odbywa się przez specjalny dostęp naczyniowy, więc odpowiednio dobrana mieszanka żywieniowa jest podawana przez naczynie żylne. W przypadku pacjentów wymagających jedynie krótkotrwałego dożywienia pozajelitowego, mieszaninę można podać do tzw. żył obwodowych czyli przez klasyczny wenflon. U większości chorych onkologicznych leczenie żywieniowe trwa nieco dłużej, dlatego u takich pacjentów zakładane są specjalne dostępy naczyniowe, np. cewniki naczyniowe typu PICC lub Broviac, które można stosować przez długi okres czasu, w przeciwieństwie do zwykłego wenflonu. 

Żywienie pozajelitowe może być stosowane zarówno u pacjentów leczonych radykalnie, co pozwala na zapewnienie ciągłości terapii przez utrzymanie odpowiedniego odżywienia, w sytuacji gdy leczenie powoduje przejściową niewydolność przewodu pokarmowego. Odżywianie pozajelitowe jest również stosowane w leczeniu paliatywnym, zarówno gdy stosowane leczenie onkologiczne i/lub progresja choroby spowodowały niewydolność przewodu pokarmowego. Tak jak w przypadku leczenia dojelitowego, do skutecznego leczenia pozajelitowego na dłuższy okres czasu ważne jest przeszkolenie opiekuna pacjenta, który będzie prowadził żywienie w domu. 

Leczenie żywieniowe w formie do- jak i pozajelitowej wymaga jednak odpowiedniego monitorowania, m.in. masy ciała, ale również glikemii (poziomu cukru we krwi), stężenia elektrolitów, białka etc. Długoterminową opieką nad takimi pacjentami zajmują się specjalne ośrodki leczenia żywieniowego, które regularnie kontrolują stan odżywienia pacjenta, parametry laboratoryjne oraz wydolność założonych dostępów żywieniowych.

Przy omawianiu kwestii leczenia żywieniowego, nie można zapomnieć o pewnym groźnym, ale na szczęście nie tak częstym powikłaniu jakim jest refeeding syndrome (z ang. zespół szoku pokarmowego). Jest to stan, w którym zbyt szybkie odżywienie silnie niedożywionego pacjenta powoduje potencjalne groźne powikłania metaboliczne i elektrolitowe, które w ciężkich przypadkach mogą prowadzić nawet do zgonu. Z tego względu istotne jest wczesna identyfikacja pacjentów z grupy ryzyka przed rozpoczęciem interwencji żywieniowej, ponieważ próba zbyt szybkiego odżywienia takiego pacjenta może być tragiczna w skutkach. U takich pacjentów leczenie żywieniowe musi być wprowadzane powoli, zgodnie z indywidualnymi warunkami pacjenta; gwałtowne działania mogą kompletnie zmienić dotychczasową gospodarkę metaboliczną, hormonalną i biochemiczną. Na szczęście dzięki rozwojowi świadomości na temat refeeding syndrome, występowanie tego typu problemów występuje coraz rzadziej. 

Żywienie dla osoby spoza „onkologicznego kręgu” może się wydawać wręcz błahą kwestią, przecież chodzi „tylko” o jedzenie. Jednak jak pokazują aktualne badania i wyniki, żywienie potrafi być prawdziwą „bronią” w walce o skuteczność leczenia onkologicznego i zapewnienie odpowiedniego komfortu życia pacjenta. Leczenie żywieniowe to równie istotny element leczenia onkologicznego jak chirurgia, radioterapia czy chemioterapia; co więcej, to często właśnie dzięki odpowiedniemu żywieniu te wszystkie wspaniałe metody mogą zostać zastosowane, w dodatku z sukcesem terapeutycznym.

Autor: Dr n.med. Dariusz Godlewski – onkolog radioterapeuta, specjalista zdrowia publicznego. Pomysłodawca i założyciel Ośrodka Profilaktyki i Epidemiologii Nowotworów w Poznaniu. Jest autorem i współautorem kilkudziesięciu publikacji i wystąpień z zakresu epidemiologii nowotworów, genetyki onkologicznej i zdrowia publicznego. Jest także inicjatorem oraz realizatorem szeregu programów i kampanii profilaktycznych realizowanych zarówno w Wielkopolsce jak i na terenie całego kraju. Od wielu lat prowadzi wykłady z zakresu epidemiologii i profilaktyki nowotworów złośliwych, zwłaszcza raka piersi, dla lekarzy i studentów Uniwersytetu Medycznego w Poznaniu. Jest również założycielem Społecznej Fundacji „Ludzie dla ludzi” oraz doradcą medycznym Federacji Stowarzyszeń Amazonki. 

„Wskazówki dietetyczne dla osób borykających się z najczęstszymi skutkami leczenia choroby nowotworowej.”

Artykuł powstał w ramach projektu  pt.: „Wydawnictwa dla Amazonek”,  który realizowany jest dzięki dofinansowaniu ze środków Państwowego Funduszu Rehabilitacji Osób Niepełnosprawnych

„Wskazówki dietetyczne dla osób borykających się z najczęstszymi skutkami leczenia choroby nowotworowej.”

Autorka: dr inż. Natalia Idaszewska 

25 marca 2023 r.

W ostatnich latach liczba osób, które przeżyły leczenie onkologiczne, znacznie wzrosła. Wczesne wykrywanie raka i postęp w leczeniu poprawiły wskaźniki przeżywalności osób, u których zdiagnozowano chorobę nowotworową. Jednak samej chorobie jak i leczeniu towarzyszą skutki uboczne, które występują w trakcie leczenia jak i długo po jego zakończeniu, które utrudniają pacjentom funkcjonowanie, a nawet mogą stanowić zagrożenie dla ich życia. Oprócz zaleceń lekarskich, wsparcia farmakologicznego, ogromny wpływ na stan pacjentów ma dieta. Oto jakie najczęściej dolegliwości towarzyszą pacjentom onkologicznym i w jaki sposób można pomóc je zminimalizować za pomocą zmian w diecie.  

Zmęczenie

Uczucie zmęczenia i wyczerpania jest jednym z najczęstszych objawów choroby nowotworowej i jej leczenia. Jest to najczęściej deklarowany objaw związany z rozwojem i leczeniem choroby nowotworowej. Odczucie zmęczenia związane z chorobą nowotworową (CRF – cancer-related fatigue) definiuje się jest jako subiektywne, uporczywe odczucie zmęczenia, związane z rozwojem raka lub jego leczeniem i trwa dłużej lub jest bardziej nasilone, niż można by oczekiwać w wyniku aktualnej aktywności fizycznej pacjenta. Przy tym jest na tyle intensywne, że utrudnia normalne funkcjonowanie pacjenta. Tacy pacjenci skarżą się na mniejszą wydolność, potrzebę ciągłego odpoczynku, nawet po wykonaniu codziennych, niezbyt wyczerpujących czynności, spadek nastroju czy problemy ze snem. Uczucie zmęczenia deklaruje aż 40% pacjentów onkologicznych i nawet do 80–90% osób podczas radioterapii i/lub chemioterapii. Istnieje szereg powodów, wywołujących uczucie zmęczenia czy wyczerpania. Należą do nich m.in.: stany zapalne, zaburzenia metaboliczne, skutki uboczne przyjmowanych leków czy niedobory pokarmowe. 

Na co w szczególności powinien zwrócić uwagę pacjent, w trakcie lub po leczeniu onkologicznym, który boryka się z uczuciem przewlekłego zmęczenia? 

  1. Należy ustalić (najlepiej wraz z dietetykiem) wartość energetyczną diety, podaż poszczególnych składników w tym m.in. podaż białka. Udział białka w diecie osób z chorobą nowotworową i przewlekłym zmęczeniem powinien wynosić 1,2–1,5 g/kg mc./d. Spożycie białka poniżej 1 g/kg mc./d może nasilać odczucie zmęczenia. Jednocześnie zwiększenie jego podaży poprawia samopoczucie pacjentów. Ponieważ dostarczanie takiej ilości białka wraz z dietą może okazać się dość trudne, należy rozważyć włączenie do diety doustnych suplementów pokarmowych, tzw diet przemysłowych czyli preparatów wysokoenergetycznych, wysokobiałkowych których oferta rynkowa jest coraz szersza i dopasowana do indywidualnych potrzeb pacjentów (np. dla cukrzyków, pacjentów z ranami, w czasie okołooperacyjnym). 
  2. Należy włączyć do diety produkty, zawierające składniki o działaniu przeciwutleniającym i przeciwzapalnym i jednocześnie krwiotwórczym: owoce, warzywa, produkty pełnoziarniste, źródła kwasów omega-3 (nasiona lnu, oliwa z oliwek, orzechy, ryby). 
  3. Należy ograniczyć spożycie nasyconych kwasów tłuszczowych (wędliny, mięso głównie czerwone, smalec, masło, sery, śmietana itp) a zwiększyć spożycie wielonienasyconych kwasów tłuszczowych pochodzących m.in. z roślin strączkowych, nasion, orzechów i tłustych ryb morskich.
  4. Porada niedietetyczna lecz ogromnie ważna to wprowadzenie lekkiej aktywności fizycznej. Paradoksalnie to właśnie aktywność fizyczna pozwala zminimalizować uczucie zmęczenia. Oczywiście taka aktywność powinna być dopasowana do możliwości pacjenta. 
  5. Przeprowadzone badania naukowe, dotyczące długoterminowego wpływu melatoniny na zmęczenie związane z rakiem piersi i jego leczeniem uzupełniającym, potwierdzają, że  stosowanie melatoniny nawet po zakończeniu terapii onkologicznej u kobiet z rakiem piersi zmniejszyło poziom zmęczenia związanego z chorobą i leczeniem. Melatonina jest neurohormonem, odpowiedzialnych za regulacje rytmu dobowego organizmu. To właśnie zaburzenia snu często towarzyszą uczuciu zmęczenia u pacjentów w trakcie i po leczeniu. Można rozważyć w takiej sytuacji dodatkową suplementację melatoniną. 

Neuropatia obwodowa 

Chemioterapia często wiąże się z wyniszczającymi skutkami ubocznymi, takimi jak neuropatia obwodowa (występuje ona nawet u 60–80% osób otrzymujących chemioterapię). Czuciowe objawy neuropatii w dłoniach i stopach są najczęstsze i obejmują mrowienie, ból, nadwrażliwość, drętwienie, swędzenie oraz uczucie gorąca lub zimna. Objawy ruchowe obejmują osłabienie mięśni, wyniszczenie lub skurcze, a także upośledzenie zdolności motorycznych. Nasilenie objawów neuropatii zwykle zmniejsza się po zaprzestaniu chemioterapii, ale może być również długotrwałe. Co robić aby ulżyć sobie w przypadku zaobserwowania u siebie objawów neuropatii? 

  1. Zwiększyć aktywność fizyczną. Badania dotyczące niefarmakologicznych strategii samodzielnego leczenia neuropatii obwodowej potwierdzają, że aktywność fizyczna jest zaleceniem przynoszącym największe korzyści i poprawę  u osób z neuropatią. Należy więc rozważyć w miarę swoich możliwości zwiększenie udziału aktywności fizycznej w swoim życiu. 
  2. Istnieją pewne doniesienia, że suplementacja kwasami omega-3 pomaga w zniesieniu dolegliwości związanych z neuropatią. Zatem w pierwszej kolejności należy zwiększyć spożycie produktów bogatych w omega-3 z ewentualną dodatkową suplementacją.  
  3. Również istnieją doniesienia mówiące o rzadszym występowaniu neuropatii u osób suplementujących glutaminę. Stężenie glutaminy w normalnej diecie wynosi około 10 g/d, ale może być wyższe w diecie wysokobiałkowej. Konsumpcję odpowiedniej ilości glutaminy (10–20 g dziennie) można osiągnąć, stosując właśnie dietę wysokobiałkową, zatem podobnie jak przy uczuciu zmęczenia i tutaj można rozważyć wprowadzenie do diety preparatów wysokobiałkowych. 

Zaburzenia gospodarki lipidowej i węglowodanowej 

Leczenie onkologiczne takie jak chemioterapia, radioterapia czy hormonoterapia może powodować wystąpienie zarówno wczesnych jak późnych skutków ubocznych które zwiększają ryzyko rozwoju zaburzeń układu krążenia takich jak chociażby choroba niedokrwienna serca, kardiomiopatia, niewydolność serca, nadciśnienie tętnicze, arytmia czy zmiany miażdżycowe naczyń krwionośnych. Stosowane leczenie może skutkować zmianami w składzie ciała (zwiększenie zawartości tkanki tłuszczowej, zmniejszenie tkanki mięśniowej), insulinoopornością, cukrzycą, hiperlipidemią. Niestety takie zaburzenia mogą pojawić się również już po zakończonym leczeniu. Oprócz leczenia farmakologicznego, znaczenie ma również dieta. W dietoprofilaktyce zaburzeń lipidowych i chorób sercowo-naczyniowych zaleca się: 

  1. zmniejszyć spożycie nasyconych kwasów tłuszczowych, w zwiększyć spożycie nienasyconych kwasów tłuszczowych, zatem należy zmniejszyć spożycie bogatych w tłuszcz produktów mlecznych, tłustych mięs i przetworzonych produktów mięsnych, przekąsek węglowodanowych, produktów gotowych do spożycia i wyrobów cukierniczych, a zwiększyć spożycie pestek, nasion, orzechów, olejów roślinnych, szczególnie bogatych w jednonienasycone kwasy tłuszczowe, takich jak oliwa i olej rzepakowy, oraz tłustych ryb morskich;
  2. zmniejszyć spożycie fruktozy i sacharozy czyli ograniczyć cukier, miód oraz spożycie słodkich i słodzonych produktów (słodyczy, słodzonych produktów piekarniczych i mlecznych) oraz napojów, w tym napojów i soków owocowych;
  3. zwiększyć spożycie błonnika pokarmowego (owoce jagodowe, jabłka, owoce cytrusowe, warzywa liściaste, dyniowate, ugotowane warzywa korzeniowe, przetwory jęczmienne i owsiane). Codziennie powinno się spożywać minimum 2-3 porcje warzyw (minimum 200 g) i 2-3 porcje owoców (minimum 200 g);
  4. spożywać minimum 2 porcje pełnoziarnistych produktów zbożowych (o ile nie ma przeciwskazań albo zaleceń do stosowania diety lekkostrawnej). W przypadku potrzeby stosowania diety lekkostrawnej można spożywać rozgotowane produkty owsiane lub jęczmienne oraz pieczywo graham lub bogate w białko pieczywo niskowęglowodanowe, o niskim indeksie glikemicznym (unikając pieczywa na zakwasie);
  5. zdecydowanie zrezygnować z alkoholu;
  6. ograniczyć spożywanie kawy a jeśli ma być spożywana to najlepiej kawa gotowana np. grecka czy turecka (istnieją pewne doniesienia że spożycie 3-4 filiżanek kawy dziennie może mieć działanie kardioprotekcyjne);
  7. stosowanie zasad diety śródziemnomorskiej (opisanych w artykule pt. „Dieta śródziemnomorska w prewencji chorób nowotworowych).

Niedokrwistość 

Z niedokrwistością mamy do czynienia, gdy dochodzi do obniżenia stężenia hemoglobiny, wartości hematokrytu i liczby czerwonych ciałek krwi poniżej wartości prawidłowych dla wieku i płci. Szacuje się, że niedokrwistość występuje u ponad 30% pacjentów onkologicznych. Jej częstość wzrasta nawet do około 65% w trakcie leczenia przeciwnowotworowego. Wystąpienie niedokrwistości w trakcie trwania choroby nowotworowej ma wpływ na jej progresję, skuteczność leczenia, jakość życia i długość okresu przeżycia pacjentów. Niedokrwistość wymaga leczenia farmakologicznego, jednak nie bez znaczenia jest rola diety. W przypadku pojawienia się tego problemu należy: 

  1. w niedokrwistości z niedoboru żelaza, dostarczać odpowiednią ilości tego pierwiastka, jak i wszystkich innych składników odżywczych, mających znaczenie w erytropoezie (folianów, witaminy B12 i witaminy B6). Tutaj należy pamiętać, że żelazo występuje w dwóch formach: żelaza hemowego (pochodzącego z produktów pochodzenia zwierzęcego) i żelaza niehemowego (z produktów pochodzenia roślinnego) przy czym wchłanianie żelaza z produktów mięsnych wynosi około 20%, a z produktów roślinnych jest znacznie mniejsze i wynosi ok 1-5%. Produkty pochodzenia zwierzęcego, zawierające znaczne ilości żelaza to m.in.,: wątroba wieprzowa i wołowa, żółtko jaja, ozory wieprzowe, salceson czarny, cielęcina, wołowina, wieprzowina, kiełbasa myśliwska suszona, szynka wołowa, kaczka, kabanosy, pikling, skrzydełka kurczaka, podudzie indyka. Produkty pochodzenia roślinnego, zawierające znaczne ilości żelaza to z kolei np: zarodki pszenne, natka pietruszki, boćwina, soja, fasola biała, groch, orzechy pistacjowe, pestki dyni, słonecznik, orzechy arachidowe, migdały, kasza jaglana, płatki pszenne, płatki jęczmienne, muesli, kasza gryczana, chleb żytni razowy; 
  2. ograniczyć te produkty, które zmniejszają wchłanianie żelaza. Są to np.: fosforany (występują głównie w produktach wysoko przetworzonych), fityniany (występują w kaszach, orzechach, grochu i innych warzywach strączkowych), taniny (występują w herbacie, kakao), szczawiany (występują w kakao, tofu, orzechach, rabarbarze, botwinie, szpinaku, szczawiu, burakach, porze, jeżynach, jagodach, czerwonej porzeczce, winogronach). Przy okazji najlepiej unikać łączenia produktów obfitujących w żelazo z produktami zawierającymi polifenole (herbata, kawa, wino czerwone), wapń (produkty mleczne) czy błonnik. Nie jest to łatwe, gdyż większość z wymienionych produktów jest też potrzebna i zalecana. Warto w takiej sytuacji skorzystać z pomocy dietetyka, który zaproponuje jadłospis, w którym dominować będą produkty wskazane, a te których działanie może być niekorzystne, będą w diecie występować w ograniczonych ilościach; 
  3. w przypadku niedokrwistości megaloblastycznej, związanej z niedoborem witaminy B12, nie zapominajmy że dostarczana jest ona z produktami pochodzenia zwierzęcego zatem niech w diecie pojawią się takie produkty jak: wątroba, żółto jaja, sery, śledzie ale też grzyby shiitake i algi morskie mogą zawierać tę witaminę. Również w wyniku fermentacji bakteryjnej produkty pochodzenia roślinnego, np. kiszona kapusta, mogą zawierać niewielkie ilości witaminy B12; 
  4. zwiększyć podaż produktów zawierających foliany, których braki również przyczyniają się do powstania niedokrwistości. Produkty spożywcze zawierające znaczne ilości folianów to: pietruszka, nasiona suche fasoli i soi, szpinak, ziarno żyta i pszenicy, otręby i zarodki pszenne, migdały, nasiona sezamu, orzechy arachidowe, pieczywo z ziarnami pszenicy, mango, kiwi, papaja, awokado oraz pochodzenia zwierzęcego czyli żółtko jaja, ser brie, ser camembert, podroby, tuńczyk, łosoś, pasztetowa, pasztet, kiszka krwista.

Biegunki 

Biegunka jest jednym z częstych powikłań leczenia onkologicznego. W onkologii za biegunkę uznaje się trwające 5–14 dni zwiększenie ilości wypróżnień do minimum ponad trzech na dobę nieuformowanych stolców o objętości ponad 300 ml. Biegunka jest wynikiem zaburzenia mechanizmów transportu płynów i elektrolitów w jelicie. W przypadku występowania biegunek zaleca się: 

  1. wprowadzenie do diety płynów o działaniu zapierającym, będących źródłem elektrolitów i garbników: czarna herbata, napar z czarnych suszonych jagód, niegazowana woda mineralna, kakao na wodzie, buliony warzywne, sok pomidorowy z dodatkiem soli;
  2. zwiększenie spożycia produktów zapierających, takich jak biały ryż, płatki ryżowe, wafle ryżowe (z dodatkiem soli), ziemniaki, kaszka manna, czerstwe pieczywo pszenne i sucharki, produkty z mąki pszennej oczyszczonej, błyskawiczne płatki owsiane, gotowana marchewka, dynia, czarne jagody, niedojrzałe banany, mus jabłkowy lub pieczone jabłko, galaretki, kisiel, jaja na twardo,
  3. zamianę mleka i fermentowanych produktów mlecznych na formy bezlaktozowe lub napoje i produkty roślinne (kokosowe, owsiane, migdałowe, ryżowe);
  4. rezygnację ze spożywania produktów rozluźniających, takich jak: kawa, soki owocowe, suszone śliwki, niektóre naturalne słodziki (ksylitol, erytrol, stewia);
  5. rezygnację ze spożywania produktów bogatych w błonnik, szczególnie surowych warzyw i owoców, pełnoziarnistych produktów zbożowych, produktów wzdymających (warzywa kapustne, cebulowe, nasiona roślin strączkowych, grzyby, czosnek) oraz ostrych przypraw.

Zaparcia

Zaparcia to częsty skutek uboczny leczenia onkologicznego. O zaparciach, mówimy jeśli występuje zbyt mała liczba wypróżnień (około 2 razy na tydzień), a także trudności w oddawaniu stolca z koniecznością nadmiernego parcia oraz towarzyszącym uczuciem niepełnego wypróżnienia. Zaparcia są skutkiem spowolnienia perystaltyki jelita grubego, co powoduje hamowanie pasażu treści kałowej i nadmierną resorpcję wody. W takiej sytuacji należy: 

  1. spożywać od 2 do 2,5 litrów płynów na dobę (8 do 10 szklanek). Najlepiej pić wodę mineralną niegazowaną, bogatą w magnez. Można spożywać płyny o działaniu przeczyszczającym takich jak: ciepły kompot (np. ze śliwek), ciepłe soki owocowe, ciepłe herbaty ziołowe (np. z kopru włoskiego), sok z kiszonek. Można spożywać kawę, ponieważ ma działanie przeczyszczające ma kawa, lecz należy najpierw upewnić się, czy nie ma do tego przeciwwskazań. Jeśli preferuje się spożycie słodzonych napojów, zaleca się korzystanie z naturalnych słodzików, np. stewii, erytrolu, ksylitolu. Ten ostatni, który jest pozyskiwany z brzozy ma naturalne właściwości przeczyszczające;
  2. zwiększyć spożycie produktów zawierających błonnik. Należą do nich przede wszystkim pełnoziarniste produkty zbożowe, otręby, kasze, np. jęczmienna lub jaglana, ryż brązowy, makaron razowy ugotowany al dente, surowe warzywa i owoce (ze skórką), suszone śliwki, buraki, fermentowane produkty mleczne oraz niewzdymające kiszonki, np. ogórków kiszonych czy soku z kiszonego buraka. 

Pamiętajmy, że są to ogólne wskazówki, które nie muszę mieć zastosowania w każdym przypadku. W wielu sytuacjach zrealizowanie powyższych punktów może być utrudnione lub niemożliwe na skutek występowania dodatkowych dolegliwości, problemów zdrowotnych lub zaawansowania choroby. Każdy pacjent powinien być objęty opieką dietetyka, który rozważy modyfikacje diety i dopasuje zalecenia żywieniowe indywidualnie. 

Literatura 

Dietetyka w chorobach nowotworowych. Red. Szawłowski, Andrzej; Gromadzka-Ostrowska, Joanna . : PZWL Wydawnictwo Lekarskie, 2022, 596 s. ISBN 978-83-01-22522-3, doi: https://doi.org/10.53271/2022.018

Sedighi Pashaki A, Sheida F, Moaddab Shoar L, Hashem T, Fazilat-Panah D, Nemati Motehaver A, Ghanbari Motlagh A, Nikzad S, Bakhtiari M, Tapak L, Keshtpour Amlashi Z, Javadinia SA, Keshtpour Amlashi Z. A Randomized, Controlled, Parallel-Group, Trial on the Long-term Effects of Melatonin on Fatigue Associated With Breast Cancer and Its Adjuvant Treatments. Integr Cancer Ther. 2023 Jan-Dec;22:15347354231168624. doi: 10.1177/15347354231168624. PMID: 37139718; PMCID: PMC10161337.

Crichton M, Yates PM, Agbejule OA, Spooner A, Chan RJ, Hart NH. Non-Pharmacological Self-Management Strategies for Chemotherapy-Induced Peripheral Neuropathy in People with Advanced Cancer: A Systematic Review and Meta-Analysis. Nutrients. 2022 Jun 9;14(12):2403. doi: 10.3390/nu14122403. PMID: 35745132; PMCID: PMC9228711.

Gong Y, Jiang X, Chen X, Chen S, Wen Y, Yuan X, Chen J, Peng J. Effectiveness of mHealth diet interventions in cancer survivors: A systematic review and meta-analysis of randomized controlled trials. Asia Pac J Oncol Nurs. 2023 Feb 14;10(3):100196. doi: 10.1016/j.apjon.2023.100196. PMID: 37124242; PMCID: PMC10140457.

Autorka: dr inż. Natalia Idaszewska – dr inż. Specjalistka w zakresie żywienia,  adiunkt Politechnika Poznańska; Wydział Inżynierii Lądowej i Transportu; Instytut Maszyn Roboczych i Pojazdów Samochodowych 

„Dieta śródziemnomorska w prewencji chorób nowotworowych.”

Artykuł powstał w ramach projektu  pt.: „Wydawnictwa dla Amazonek”,  który realizowany jest dzięki dofinansowaniu ze środków Państwowego Funduszu Rehabilitacji Osób Niepełnosprawnych

 

„Dieta śródziemnomorska w prewencji chorób nowotworowych.”

Autorka: dr inż. Natalia Idaszewska 

25 marca 2023 r.

Wstęp 

Dieta śródziemnomorska jest uważana za jeden z najzdrowszych wzorców żywieniowych na świecie dzięki połączeniu pokarmów bogatych głównie w przeciwutleniacze i składniki odżywcze o działaniu przeciwzapalnym. Wiele badań wykazało silną zależność między wysokim poziomem przestrzegania diety śródziemnomorskiej, a niektórymi chorobami przewlekłymi (takimi jak choroby układu krążenia, cukrzyca itp.) i też chorobami nowotworowymi. Biorąc pod uwagę jej działanie ochronne w zakresie redukcji procesów oksydacyjnych i zapalnych w komórkach oraz ochrony przed uszkodzeniami DNA, dieta śródziemnomorska jest uważana za dietę mającą potężny wpływ na profilaktykę chorób nowotworowych.

Na czym polega dieta śródziemnomorska

Dieta śródziemnomorska charakteryzuje się dużym spożyciem warzyw, roślin strączkowych, świeżych owoców, nierafinowanych zbóż, orzechów oraz oliwy z oliwek (zwłaszcza z pierwszego tłoczenia). Dodatkowo umiarkowanie spożywane są ryby i nabiał, a rzadko czerwone mięso i alkohol, głównie w postaci czerwonego wina spożywanego podczas głównych posiłków.

W krajach śródziemnomorskich oliwa z oliwek jest dodawana codziennie do dań głównych (warzyw i roślin strączkowych), świeże owoce są formą deseru spożywanego na koniec dnia. jako danie główne lub jako przekąska przedpołudniowa lub popołudniowa, ser jest spożywany z sałatką lub gulaszem, a wreszcie czerwone mięso jest daniem głównym tylko przy specjalnych okazjach. Do 1970 r. w niektórych rejonach południowych Włoch lub w Grecji, spożycie mięsa polegało na rocznym spożyciu jednego lub dwóch oswojonych zwierząt kopytnych na każdą rodzinę patriarchalną oraz na umiarkowanym spożyciu drobiu.

Oczywiście w zależności od specyfiki danego obszaru, występują pewne różnice w spożyciu niektórych produktów ale ogólny zarys diety śródziemnomorskiej przedstawiony na rysunku poniżej w postaci piramidy żywienia, pokazuje częstotliwość i rodzaj spożywanej żywności. 

  

Rys. 1. Mediterranean diet pyramid. Source: Fundacion Dieta Mediterrànea (przetłumaczone) [źródło: Mentella, M.C.; Scaldaferri, F.; Ricci, C.; Gasbarrini, A.; Miggiano, G.A.D. Cancer and Mediterranean Diet: A Review. Nutrients 2019, 11, 2059]

Spoglądając na tę piramidę, widzimy, że zdecydowanie najrzadziej powinny w naszej diecie pojawiać się słodycze (mniej niż 2 razy w tygodniu) oraz okazjonalnie lampa czerwonego wina. Następnie zauważyć można podział na produkty, które powinny się znaleźć raz lub kilka razy w tygodniu, produkty, które powinny być w diecie codziennie i te które powinny być w każdym posiłku. 

Z piramidy tej jasno wynika, że głównym źródłem białka w diecie powinny być produkty strączkowe lub ryby i owoce morza, dopiero w następnej kolejności sięgamy po białe i czerwone mięso. 

Wybierane owoce i warzywa powinny być możliwie jak najbardziej różnokolorowe. Wynika to  faktu, że za dany kolor odpowiadają barwniki mające działanie antyoksydacyjne. Im więcej kolorów, tym więcej związków działających prozdrowotnie. Natomiast produkty zbożowe głównie powinny być pełnoziarniste dzięki czemu dostarczymy sobie błonnik mający ogromne znaczenie w profilaktyce przeciwnowotworowej. 

Nie bez znaczenia jest pojawienie się na dole piramidy takich elementów jak aktywność fizyczna, życie towarzyskie i zwrócenie uwagi na to, aby wybierane produkty pochodziły z upraw ekologicznych i najlepiej żeby były lokalne. Tym samym oliwę z oliwek, nietypową dla naszych regionów możemy zastąpić innymi cennymi olejami: olejem lnianym, z ostropestu, konopnym, z pestek dyni itd. Ważny jest fakt, że oleje te spożywamy na zimno. 

Mechanizm wpływu diety śródziemnomorskiej na zdrowie czyli TROCHĘ NAUKI

Dokładny mechanizm dzięki któremu dieta śródziemnomorska wywiera korzystny wpływ na obniżenie ryzyka rozwoju chorób sercowo-naczyniowych, niektórych nowotworów i innych schorzeń metabolicznych, nie jest znany, Wyróżniono 5 mechanizmów, które mogą za niego odpowiadać: 

  1. Działanie hipolipemizujące 

Ponieważ dieta śródziemnomorska charakteryzuje się niskim spożyciem mięsa, mleka i masła, spożycie tłuszczów nasyconych jest stosunkowo niskie (ok 8% energii) mimo wysokiego spożycia tłuszczu ogółem (25-35% energii), pochodzącego głównie z oliwy z oliwek najwyższej jakości, orzechów i nasion. Orzechy, w szczególności migdały, orzechy włoskie, laskowe są bardzo dobrym źródłem kwasów tłuszczowych omega-6 i omega-3 oraz steroli roślinnych, które mogą przyczynić się do obniżenia poziomu cholesterolu LDL. Dodatkowo na obniżenie poziomu cholesterolu wpływa to, że tradycyjna dieta śródziemnomorska jest bogata w produkty pełnoziarniste, rośliny strączkowe i suszone owoce i dostarcza co najmniej 14 g błonnika roślinnego na każde 1000 kcal dziennie, czyli ponad dwukrotnie więcej niż spożywa się codziennie w wielu krajach uprzemysłowionych.

  1. Zmniejszanie stresu oksydacyjnego 

Tradycyjna dieta śródziemnomorska charakteryzuje się dużym spożyciem warzyw, produktów pełnoziarnistych, roślin strączkowych, owoców, orzechów, nasion i oliwy z oliwek z pierwszego tłoczenia oraz umiarkowanym spożyciem czerwonego wina, jest bardzo bogata w witaminy przeciwutleniające (β-karoten, witamina C, witamina E), naturalny kwas foliowy, fitozwiązki (flawonoidy) i minerały, takie jak selen. Za zmniejszanie stanów zapalnych mogą odpowiadać fitozwiązki zawarte w produktach pełnoziarnistych czy oliwie z oliwek. Jednak nadmiar tych produktów zwłaszcza oliwy z oliwek (1 łyzka to 120 kcal), zwłaszcza przy małej aktywności fizycznej,  może skutkować nadmierną masą ciała, która z kolei ma wpływ na przewlekłe stany zapalne, stres oksydacyjny, wrażliwość na insulinę i ogólny stan zdrowia. 

  1. Modyfikacja hormonów i czynników wzrostu odpowiedzialnych za rozwój raka 

Chociaż spożywanie diety śródziemnomorskiej nie wymaga samo w sobie liczenia kalorii to dane z randomizowanych badań klinicznych wskazują, że zastępowanie rafinowanej i przetworzonej żywności typowej dla diety zachodniej, minimalnie przetworzoną żywnością roślinną charakterystyczną dla diety śródziemnomorskiej powoduje znaczną utratę wagi. Ponadto kobiety na diecie śródziemnomorskiej miały znaczny wzrost stężenia w osoczu kilku białek, takich jak IGFBP-1, IGFBP-2 i SHBG, co skutkowało zmniejszeniem aktywności biologicznej insulinopodobnego czynnika wzrostu 1 ( IGF-1), testosteronu i estradiolu. Te związki mają wpływ na podział komórek i stymulują rozwój i wzrost kilku powszechnych nowotworów, w tym raka piersi, okrężnicy, prostaty, trzustki i endometrium. Ponadto wykazano, że wysoka zawartość błonnika w tradycyjnej diecie śródziemnomorskiej może zwiększać masę kałową i wydalanie estrogenów, co prowadzi do zmniejszenia stężenia estronu i estradiolu w osoczu. Wreszcie, niektóre pokarmy roślinne zwykle spożywane w diecie śródziemnomorskiej zawierają bogactwo związków chemicznych o innych potencjalnych korzyściach zdrowotnych w walce z rakiem, w tym likopen (pomidor), kapsaicyna (ostra papryka), związki siarkoorganiczne (cebula, czosnek), izotiocyjaniany, indol-3-karbinol, sulforofan (warzywa kapustne), poliacetyleny (dynia, marchew), monoterpeny (pomarańcze, cytryny) oraz kwas ferulowy i spermidyna (pełne ziarna).

  1. Hamowanie szlaków sygnalizacyjnych (m.in. mTOR) poprzez redukcję aminokwasów

Całkowite spożycie białka w tradycyjnej diecie śródziemnomorskiej jest średnio o 20% niższe niż w typowej diecie zachodniej, przy czym spożycie białka zwierzęcego jest o 50 do 60% niższe. Większość białka pochodzi z roślin strączkowych i pełnych zbóż. Istnieją pewne doniesienia, że umiarkowane ograniczenia spożycia białka (poprzez hamowanie szklaków prostarzeniowych i pronowotworowych mTOR) wydłuża życie (uwaga: nie ma to zastosowania w przypadku istniejącej już choroby nowotworowej, gdzie wysoka podaż białka jest zalecana, a nawet konieczna). Badania przeprowadzone na zwierzętach wykazały, że zastąpienie białek zwierzęcych roślinnymi, może zmniejszyć ryzyko zachorowania na raka prostaty i piersi. 

  1. Produkcja metabolitów przez mikroflorę jelitową. 

Dieta ma duży wpływ na biologię mikrobiomu jelitowego. Określone składniki odżywcze, zwłaszcza białko i nierozpuszczalny błonnik, mają znaczny wpływ na strukturę, funkcję i wydzielanie metabolitów mikroflory jelitowej, które modulują funkcje odpornościowe. Ważną cechą diety śródziemnomorskiej jest bardzo wysoka zawartość i biodostępność błonnika, w szczególności błonnika nierozpuszczalnego, która jest ponad 2-krotnie wyższa niż w zwykłej diecie zachodniej. Wykazano, że wysokie spożycie błonnika pokarmowego ma duży wpływ na modyfikacje mikroflory. Długoterminowe spożywanie diet bogatych w rośliny z ograniczonym spożyciem kalorii wiąże się z bogatszą i bardziej zróżnicowaną filogenetycznie mikroflorą kałową. Natomiast dieta zachodnia powoduje wymieranie określonych linii bakteryjnych, co może negatywnie wpływać na dojrzewanie i funkcjonowanie układu odpornościowego oraz zwiększać ryzyko rozwoju szeregu chorób.

Jaki wpływ ma dieta śródziemnomorska na wybrane rodzaje raka

Rak piersi 

Dieta śródziemnomorska może być czynnikiem ochronnym w zmniejszaniu zachorowalności na raka piersi dzięki regularnemu przyjmowaniu błonnika, przeciwutleniaczy, w tym flawonoidów, witamin i karotenoidów, które mogą redukować estrogeny i wpływać na poziom hormonów płciowych, a tym samym neutralizować wolne rodniki, w celu ochrony przed uszkodzeniami DNA i zmniejszenia stresu oksydacyjnego. 

Osoby stosujące niezdrowe diety mają aż 3-krotnie większe ryzyko zachorowania na ten rodzaj raka niż osoby stosujące dietę śródziemnomorską. 

Nie bez znaczenia jest też wybór obróbki kulinarnej. Badania wykazały, że osoby, które stosują smażenie mięsa mają prawie siedmiokrotnie większe ryzyko zachorowania na raka piersi niż osoby stosujące metodę duszenia. Również porównując osoby, które nie spożywają oliwy z oliwek lub spożywają ją rzadko, raz lub dwa razy w tygodniu, mają one 4,5 razy większe ryzyko zachorowania w porównaniu z osobami, które spożywają oliwę z oliwek codziennie. 

Rak jelita grubego 

Dieta ogólnie, a zwłaszcza dieta śródziemnomorska, odgrywa kluczową rolę w raku jelita grubego, ponieważ zdrowe lub niezdrowe wzorce żywieniowe są uważane za jedne z najważniejszych czynników ryzyka wystąpienia tego nowotworu. 

Okazało się, że błonnik, wapń i regularne spożywanie czosnku mogą stanowić elementy ochronne zmniejszające ryzyko raka jelita grubego, podczas gdy niezdrowe wzorce żywieniowe czyli wysokie spożycie nabiału, mięsa, rafinowanych zbóż, słodyczy, napojów energetycznych i sosów, zwiększają ryzyko zachorowania na ten rodzaj raka.

Rak prostaty

Badania potwierdziły istnienie silnego związku między sposobem odżywiania, a ryzykiem raka prostaty. Wykazały, że rak prostaty był mniej rozpowszechniony w rejonie śródziemnomorskim niż w Europie Północnej

W przypadku tego rodzaju nowotworu tłuszcze, zwłaszcza tłuszcze i oleje pochodzenia zwierzęcego, nabiał i wapń mogą zwiększyć ryzyko zachorowania, podczas gdy wysokie spożycie błonnika i warzyw, soi, roślin strączkowych, zielonej herbaty i pomidorów, czyli wzrost ilości folianów, witamin, zwłaszcza witaminy C oraz składników odżywczych w postaci likopenu, działają ochronnie na prostatę, zmniejszając ryzyko zachorowania na raka.

Rak żołądka

W odniesieniu do raka żołądka, chociaż dominującym czynnikiem ryzyka jest obecność Helicobacter pylori (odpowiedzialnej za 89% przypadków), możemy zauważyć, że cechy śródziemnomorskie, reprezentowane głównie przez wysokie spożycie przeciwutleniaczy, zawartych w świeżych owocach i warzywach, mogą przyczynić się do zmniejszenia ryzyka raka żołądka. W rzeczywistości przeciwutleniacze zmniejszają oksydacyjne uszkodzenia DNA, eliminując wolne rodniki i biorąc udział w wielu przemianach biologicznych związanych ze wszystkimi nowotworami. Spożywanie świeżych owoców i warzyw może zmniejszyć negatywny wpływ Helicobacter pylori i wynikające z niego szkody

Rak pęcherza moczowego 

W przypadku tego rodzaju nowotworu dieta odgrywa ważną rolę, ponieważ wiele metabolitów i zanieczyszczeń (jak arszenik zawarty w wodzie pitnej z kranu) spożywanych pokarmów jest wydalanych przez drogi moczowe i w związku z tym wchodzi w bezpośredni kontakt z błoną śluzową pęcherza moczowego. Natomiast korelacja między dieta śródziemnomorską a tym rodzajem raka nie jest do końca jasna. 

Nowotwory żeńskiego układu rozrodczego 

Rak jajnika, rak sromu, rak pochwy, rak szyjki macicy i rak endometrium to szereg nowotworów związanych z żeńskim układem rozrodczym. Podczas gdy rak jajnika, sromu i pochwy występuje rzadko, a ich czynniki ryzyka są związane z elementami niezwiązanymi z dietą (jak czas pierwszej miesiączki, macierzyństwo, menopauza po 55 r.ż., palenie tytoniu i dziedziczność), etiologia raka szyjki macicy i raka endometrium może mieć istotną korelację z dietą. Regularne spożywanie owoców, warzyw, a co za tym idzie składników odżywczych, takich jak witaminy A, E, C, foliany, karotenoidy i minerały, może przyczynić się do zmniejszenia ryzyka raka szyjki macicy, dzięki na ochronnej roli odgrywanej przez te składniki odżywcze w hamowaniu proliferacji komórek nowotworowych i zapobieganiu uszkodzeniom DNA.

Jeśli chodzi o raka endometrium, głównym czynnikiem powstawania tego nowotworu jest ekspozycja na endogenne lub egzogenne estrogeny. Biorąc pod uwagę silną korelację między nadwagą lub otyłością a problemami hormonalnymi, można przypuszczać, że dieta odgrywa aktywną rolę w profilaktyce wystąpienia raka endometrium modyfikując produkcję estrogenów. Regularne spożywanie warzyw i owoców chroniło przed zachorowaniem na raka endometrium, zmniejszając to ryzyko nawet o 66%.

Rak głowy i szyi

Chociaż głównymi czynnikami ryzyka są palenie tytoniu, nadmierne spożywanie alkoholu i niektóre infekcje, takie jak wirus brodawczaka, dieta odgrywa ważną rolę. Niektóre badania epidemiologiczne podkreślają działanie ochronne diety śródziemnomorskiej ze względu na wysokie spożycie owoców i warzyw, co ma znaczenia zwłaszcza w przypadku raka jamy ustnej.

Rak trzustki 

Ciężko określić wpływ diety na ten rodzaj nowotworu ponieważ uważa się, że jest on jednym z najbardziej złośliwych z powodu późnej diagnozy, często w zaawansowanych fazach, i słabego wskaźnika przeżywalności  Jednak spożycie świeżych owoców i warzyw wraz z niskim spożyciem przetworzonej żywności bogatej w sód może stanowić czynnik determinujący początek choroby. W rzeczywistości procesy oksydacyjne, zapalne lub działanie innych czynników rakotwórczych można zmniejszyć dzięki poprawie jakości diety, co z pewnością wpływa na pojawianie się kamieni żółciowych i zmniejsza otyłość, które są uważane za czynniki ryzyka wystąpienia tego rodzaju nowotworu. 

Nie sposób zauważyć jak istotny wpływ wywiera dieta śródziemnomorska na te rodzaje chorób nowotworowych. Warto zatem rozważyć wprowadzenie zasad tej diety do naszego jadłospisu, uwzględniając również obecność w diecie naszych lokalnych produktów, sezonowości i spróbować odżywiać się tak, aby zabezpieczyć nasz organizm przed zachorowaniem. 

Literatura

Mentella, M.C.; Scaldaferri, F.; Ricci, C.; Gasbarrini, A.; Miggiano, G.A.D. Cancer and Mediterranean Diet: A Review. Nutrients 2019, 11, 2059. https://doi.org/10.3390/nu11092059

Tosti V, Bertozzi B, Fontana L. Health Benefits of the Mediterranean Diet: Metabolic and Molecular Mechanisms. J Gerontol A Biol Sci Med Sci. 2018 Mar 2;73(3):318-326. doi: 10.1093/gerona/glx227. PMID: 29244059; PMCID: PMC7190876.

Toklu, H.; Nogay, N.H. Effects of Dietary Habits and Sedentary Lifestyle on Breast Cancer among Women Attending the Oncology Day Treatment Center at a State University in Turkey. Niger. J. Clin. Pract. 2018, 21, 1576–1584.

Autorka: dr inż. Natalia Idaszewska – dr inż. Specjalistka w zakresie żywienia,  adiunkt Politechnika Poznańska; Wydział Inżynierii Lądowej i Transportu; Instytut Maszyn Roboczych i Pojazdów Samochodowych 

Późne działania niepożądane leczenia onkologicznego u kobiet z nowotworem piersi. Wprowadzenie działań profilaktycznych i korygujących.

Artykuł powstał w ramach projektu 

pt.: „Wydawnictwa dla Amazonek”, 

który realizowany jest dzięki dofinansowaniu

 z Państwowego Funduszu Rehabilitacji Osób Niepełnosprawnych

Międzynarodowy Zespół Ekspertów oszacował, że na świecie w roku 2018 liczba zachorowań na nowotwory wynosiła ponad 18 milionów z czego 20% stanowiły przypadki z Europy. Najczęściej diagnozowanym nowotworem w Europie wśród kobiet jest rak piersi i stanowi on prawie 30% przypadków. Co prawda od początku lat 70 (XX wieku) “przodował” rak szyjki macicy jednak z upływem czasu stwierdzono spadek częstotliwości występowania tego nowotworu wraz z szybkim wzrostem zachorowalności na nowotwór piersi oraz kolejno nowotwory jelita grubego oraz płuca. W ciągu ostatnich pięćdziesięciu lat standaryzowany współczynnik zachorowalności zwiększył się czterokrotnie (23/105 vs 91/105). Najnowsze trendy zachorowalności na raka piersi oraz inne nowotwory zostały przedstawione w najnowszym raporcie “Sytuacja zdrowotna ludności i jej uwarunkowania 2020” przygotowanym przez Narodowy Instytut Zdrowia Publicznego oraz Państwowy Zakład Higieny. 

Trendy zachorowalności na raka piersi, Polska 1965-2017. 

Źródło: Sytuacja zdrowotna ludności Polski i jej uwarunkowania 2020. Pod redakcją Bogdana Wojtyniaka i Pawła Goryńskiego. Narodowy Instytut Zdrowia Publicznego. Państwowy Zakład Higieny, Warszawa 2020. 

Wśród młodych kobiet w wieku 20 do 44 lat nowotwory piersi nie występują zbyt często jednak warto pamiętać, że ryzyko wzrasta wraz z wiekiem. Uwzględniając miejsce zamieszkania okazuje się, że wśród mieszkanek miast zachorowalność na raka piersi jest wyższa we wszystkich grupach wiekowych w porównaniu do kobiet zamieszkujących wieś. Równie niepokojący jest fakt, że wykazano tendencję wzrostową zachorowania na nowotwór piersi bez względu na miejsce zamieszkania. Analiza ww. raportu dotyczącego sytuacji zdrowotnej ludności Polski wykazała, że od roku 1999 do roku 2019 wartość standaryzowanego współczynnika zachorowalności wśród kobiet mieszkających w mieście wzrosła o około 30%, a wśród mieszkanek wsi o niemal dwukrotnie – o 57%.

 

Zachorowalność na raka piersi Polska 2017. 

Źródło: Sytuacja zdrowotna ludności Polski i jej uwarunkowania 2020. Pod redakcją Bogdana Wojtyniaka i Pawła Goryńskiego. Narodowy Instytut Zdrowia Publicznego. Państwowy Zakład Higieny, Warszawa 2020.

Pomimo tego, że w ostatnich latach obserwuje się stały wzrost zachorowalności na raka piersi to pozytywną stroną tej sytuacji jest spadek umieralności spowodowany tym nowotworem. Związane jest to nie tylko ze zwiększoną częstotliwością wykrywania zmian w początkowym stadium, ale również stosowania systemowego i miejscowego leczenia, które wraz z zabiegiem operacyjnym zwiększa skuteczność procesu leczniczego. 

Oczywiście w większości przypadków analizowanych publikacji dane pochodzą z przed czasów pandemii, dlatego też ciężko jest opisać realny wpływ obecnej sytuacji na zachorowalność oraz umieralność na nowotwory piersi. Jedno jest pewne, w niektórych województwach liczba mammografii spadła o ponad 90%, a cytologii o nawet 95%, a z informacji NFZ wynika, że w poprzednim roku wydano o kilkanaście tysięcy mniej kart DiLO niż w roku 2019. Informacje te niestety nie napawają optymizmem. 

Obecne możliwości leczenia nowotworów piersi dają nam możliwości opieki nad chorą przez cały wielodyscyplinarny zespół, w skład którego powinni wchodzić onkolodzy kliniczni, chirurdzy onkologiczni, radioterapeuci, patolodzy, ale również zespół, który koordynuje terapie wspierające (m.in. dietetyk, psycholog, fizjoterapeuta). Niestety z naszej obecnej wiedzy wynika, że obszar terapii wspierających jest mocno zaniedbany. Trzydziesto -minutowa konsultacja psychologiczna przy łóżku chorego nie pomoże uporać się z tą trudną sytuacją. Standardowe zalecenia żywieniowe (dla wszystkich takie same) nie poprawią stanu odżywienia i samopoczucia, a ćwiczenia napisane na kartce nie poprawią mobilności chorej. Niestety taka jest smutna rzeczywistość zarówno w trakcie diagnozy, podczas leczenia czy po jego zakończeniu – a pacjentki potrzebują tego wsparcia na każdym etapie.

Podczas diagnostyki oraz momentu rozpoznania cała uwaga skupia się na ustaleniu planu leczenia, aby osiągnąć jak najlepszy efekt terapeutyczny – wyleczenie pacjentki. To nie podlega dyskusji, natomiast to już ten moment, w którym powinien również działać zespół: dietetyk, psycholog oraz fizjoterapeuta. Poprzez odpowiednio dobrany system żywieniowy oraz modyfikację stylu życia jesteśmy w stanie lepiej przygotować organizm do leczenia, a tym samym zmniejszać lub niwelować skutki uboczne zastosowanego leczenia. Do wczesnych działań niepożądanych głównie zalicza się mdłości, wymioty, utratę włosów, zespół przewlekłego zmęczenia czy mielosupresję (zmniejszenie liczby komórek szpiku kostnego). Podczas rozpoczętego leczenia onkologicznego nadrzędnym celem jest wyleczenie oraz możliwa poprawa samopoczucia, ale kiedy skutki uboczne są dotkliwe to bardzo rzadko zwraca się uwagę na odległe powikłania terapii onkologicznej. Stanowią one problem w grupie pacjentów wyleczonych – ponieważ późne powikłania leczenia przeciwnowotworowego może w znaczący sposób obniżać jakość życia po chorobie. Dlatego też niezbędne jest już podczas planowania leczenia rozważenie ewentualnych późnych działań niepożądanych takich jak: 

  • kardiotoksyczność, 
  • neurotoksyczność,  
  • osteoporoza, 
  • oraz zaburzenia funkcji rozrodczych, przedwczesna menopauza czy wtórne nowotwory szpiku kostnego. 

Późne działania niepożądane leczenia onkologicznego u kobiet z nowotworem piersi oraz możliwe działania profilaktyczne. 

KARDIOTOKSYCZNOŚĆ 

Coraz większym problemem terapeutycznym na świecie staje się kardiotoksyczność uzupełniającego leczenia pooperacyjnego u kobiet po przebytym nowotworze piersi. Wiąże się ono z tym, że leczenie onkologiczne ma nie tylko działanie przeciwnowotworowe, ale również ma działania niepożądane. Powikłania kardiologiczne (kardiotoksyczność) mogą wystąpić zarówno jako skutek radioterapii jak i chemioterapii. 

Wpływ radioterapii na powikłania kardiologiczne jest dobrze udokumentowany w literaturze i w głównej mierze dotyczy wpływu na układ sercowo-naczyniowy, może również powodować trwałą utratę masy mięśnia sercowego, nadciśnienie tętnicze, chorobę niedokrwienną serca, zaburzenia rytmu serca i przewodzenia oraz sprzyjać zakrzepom i zatorom oraz miażdżycy. Kardiotoksyczność może dotyczyć epizodów ostrych (występujących podczas leczenia lub do roku po jego zakończeniu i najczęściej dotyczy osierdzia oraz zastawek serca) oraz przewlekłych (po roku od zakończenia leczenia i dotyczy naczyń wieńcowych, mięśnia sercowego czy układu przewodzącego serca).  

Podobnie jak w przypadku radioterapii udokumentowano również toksyczność leków przeciwnowotworowych w szczególności wysoką kardiotoksyczność w grupie leków należących do cytostatyków – antracyklin. Ich przewlekła kardiotoksyczność występuje rok po zakończonym leczeniu i najczęściej manifestuje się niewydolnością serca lub subklinicznym uszkodzeniem mięśnia sercowego. Późne objawy kardiotoksyczności mogą wystąpić nawet po 25 latach od zakończonego leczenia (chemioterapii). 

Dodatkowe czynniki ryzyka uszkodzenia mięśnia sercowego w trakcie terapii onkologicznej pacjentek z nowotworem piersi.  

  • choroba serca w wywiadzie, 
  • cukrzyca, 
  • choroba wątroby, 
  • niewydolność nerek, 
  • wysokie dawki kumulacyjne cytostatyków, 
  • radioterapia poprzedzająca lub współistniejąca (>20 Gy), 
  • chemioterapia w wywiadzie, 
  • równoczesne stosowanie różnych leków onkologicznych (np. antracykliny z trastuzumabem), 
  • wiek > 65 r.ż., 
  • płeć żeńska. 

Rekomendacje opieki internistycznej i kardiologicznej dla kobiet chorujących na nowotwór piersi z komentarzem.  

• Całkowite wyeliminowanie aktywnego i biernego palenia papierosów, w tym aspekcie niezbędne może się okazać wsparcie psychologiczne poprzez pracę nad skutecznością wprowadzonych nawyków długoterminowych. 

• Utrzymywania optymalnego ciśnienia tętniczego krwi <130/80 mmHg. Na parametry ciśnienia tętniczego ma wpływ zarówno dieta jak i styl życia. Odpowiedni dobór produktów (np. żywność bogata w potas, uboga w sód – jeśli nie ma przeciwwskazań) potencjalnie poprawi parametry ciśnienia. Również nadwaga i otyłość nie sprzyjają prawidłowym wynikom pomiarów ciśnienia tętniczego, dlatego też niezwykle ważnym aspektem będzie utrzymanie prawidłowej masy ciała w czym pomoże indywidualnie dostosowana aktywność fizyczna oraz dieta.   

 • Poprawa parametrów profilu lipidowego poprzez stosowanie odpowiedniej diety z ograniczeniem: żywności wysokoprzetworzonej, produktów zwierających duże ilości rafinowanych cukrów oraz smażenia w głębokim tłuszczu na korzyść produktów bogatych w błonnik, zwiększone ilości warzyw oraz owoców niskowęglowodanowych (jagodowych) oraz dodatek zdrowych tłuszczów np. orzechów włoskich, siemienia lnianego czy oliwy z oliwek oraz w razie potrzeby leków hipolipemizujących.  

• Utrzymywania prawidłowej masy ciała. Niezwykle ważny element w profilaktyce układu sercowo-naczyniowego. Jednak ewentualna redukcja masy ciała powinna być prowadzona pod nadzorem specjalisty dietetyka, aby nie doprowadzić do niedoborów ilościowych oraz jakościowych, a także zapobiegać utracie beztłuszczowej masy ciała. 

 • Dbania o prawidłowe stężenie glikemii. Bardzo ważne w tym zakresie jest wprowadzenie diety o niskim indeksie oraz ładunku glikemicznym z odpowiednią ilością błonnika pokarmowego. Również pomocnym działaniem będzie wprowadzenie aktywności fizycznej, która wpływa również pozytywnie na normalizację glikemii.

• U chorych z dodatkowymi czynnikami ryzyka powikłań zakrzepowo-zatorowych, którzy stosują leczenie przeciwkrzepliwe heparynami drobnocząsteczkowymi, należy wziąć pod uwagę zalecenia dietetyczne uwzględniające umiarkowane spożycie produktów bogatych w witaminę K (np. zielonolistne, kapustne, awokado). 

Pomimo tego, że z każdym rokiem wprowadzane są nowe standardy i techniki leczenia nowotworów (zarówno w radioterapii jak i chemioterapii), które pozwalają osiągać lepsze wyniki leczenia oraz oszczędność narządów krytycznych to nadal niestety powodują powikłania kardiologiczne. Dlatego też niezwykle ważne jest, aby pacjentki onkologiczne były poddawane szczegółowej obserwacji oraz kontroli kardiologicznej. 

NEUROTOKSYCZNOŚĆ 

Równie częstym powikłaniem leczenia przeciwnowotworowego są powikłania neurologiczne, ich występowanie może być również związane z samym procesem nowotworowym. Największe ryzyko powikłań (neurotoksyczności) wykazano podczas stosowania alkaloidów barwnika, cisplatyny, ifosfamidu oraz w dużych dawkach: metotreksatu i  cytarabiny. Nieco mniejsze zagrożenie występowania neurotoksyczności wykazano stosując np.: fluorouracyl, prokarbazyny czy asparaginazy. Niestety leki nowej generacji (paklitaksel, docetaksel, pentostatyna) wprowadzone w ostatnich latach również mogą powodować powikłani neurologiczne. 

Objawy neurotoksyczne towarzyszące leczeniu można podzielić na 4 rodzaje. 

1. Polineuropatia obwodowa – uszkodzenie obwodowej części nerwu może powodować spontaniczne wyładowania w nocyceptorach (receptorach bólowych) prowadząc do powstania bólu neuropatycznego, którego występowania znacznie pogarsza jakość życia chorego. 

Charakterystyczne symptomy polineuropatii obwodowej: zanik odruchów ze ścięgna Achillesa i kolanowego, zaburzenia czucia w kończynach górnych i dolnych, a w dalszym etapie bóle, osłabienie mięśniowe oraz zaburzenia chodu. Skutki uboczne w postaci polineuropatii obwodowej mogą trwać od 6 do 8 tygodni i zazwyczaj są odwracalne. 

2. Neuropatia w zakresie autonomicznego układu nerwowego – najbardziej niebezpiecznym typem neuropatii w zakresie układu autonomicznego jest porażenna niedrożność jelit. Dlatego też nie należy bagatelizować falowo narastających bólów brzucha, nudności, wymiotów, zatrzymania gazów i stolca oraz znacznego wzdęcia brzucha, a także wzmożonego napięcia brzusznego, bólu przy próbie kaszlu oraz współwystępującej gorączki. Do rzadziej występujących objawów uszkodzenia układu autonomicznego należą np. zatrzymanie moczu czy impotencja. 

3. Neuropatia nerwów czaszkowych – w rzadkich wypadkach może powodować upośledzenie wzroku lub podwójne widzenie. Neuropatia może obejmować również nerw trójdzielny którego objawami może być silny ból żuchwy. Symptomy uszkodzenia nerwów czaszkowych są zwykle obustronne.

4. Encefalopatia – przykładowe objawy to zmiany zachowania, afazja (zaburzenia) czy halucynacje wzrokowe, zaburzenia świadomości, stany depresyjne, senność czy też bezsenność. 

Częstość występowania i nasilenia neurotoksyczności zależne są:

  • od wieku chorego, 
  • zaawansowania procesu nowotworowego, 
  • liczby kursów podaży leków, 
  • zastosowanych cytostatyków oraz ich sumarycznej dawki.

Dodatkowe czynniki zwiększające ryzyko neurotoksyczność: 

  • napromienianie OUN, 
  • cukrzyca, 
  • współistnienie innych schorzeń neurologicznych, 
  • uszkodzenie bariery krew mózg niezależnie od etiologii.

Większość powikłań neurologicznych mija jednak, jeśli odpowiednio wcześnie nie zostaną rozpoznane może dojść do pogłębienia zmian oraz ich utrwalenia.

Niestety na chwilę obecną nie posiadamy wiarygodnych naukowo metod radzenia sobie z neurotoksycznością leczenia onkologicznego. Jedynym z leków, którego działanie zostało udowodnione jest duloxetyna. 

Z publikacji naukowych wynika, że skuteczne w zapobieganiu i leczeniu zaburzeń funkcji poznawczych są: treningi kognitywne oraz aktywność fizyczna, natomiast nie wykazano skuteczności: substancji psychostymulujących oraz ginko-biloba. 

Co ciekawe witamina E ma ochronne działanie w stosunku do nerwów obwodowych w przypadkach chorych leczonych cisplatyną i taksanami. Jeśli nie ma przeciwwskazań warto uzupełnić dietę o produkty bogate w witaminę E takie jak: nasiona, pestki, orzechy włoskie, zarodki pszenicy, dobrej jakości oleje roślinne dodawane na zimno do potraw oraz produkty pełnoziarniste i oliwki. Ryzyko encefalopatii można obniżyć włączając produkty bogate w kwas foliowy (zielonolistne produkty: szpinak, sałata, kapusta, brokuł, zielony groszek czy buraki oraz orzechy i ziarna zbóż).  

 OSTEOPOROZA 

Osteoporoza jest układową chorobą szkieletu, której następstwami mogą być złamania kości, które są skutkiem zmniejszania ich odporności mechanicznej. Odpowiedzialne za odporność mechaniczną kości jest gęstość mineralna jak i jakość tej tkanki. Niestety leczenie onkologiczne działa nie tylko przeciwnowotworowo, a obok kardiotoksyczności oraz neurotoksyczności bardzo często dochodzi również do powikłań w układzie kostnym, czyli osteoporozy. Za taki skutek odpowiedzialnych jest wiele różnych mechanizow, aczkolwiek najbardziej narażone są kobiety przed menopauzą. Zastosowanie tamoxifenu u wcześniej wspomnianych kobiet znacznie nasila osteopenię (obniżenie gęstości mineralnej kości) oraz osteoporozę inaczej niż u kobiet po menopauzie, gdzie wykazuje działanie ochronne. 

Aby zapobiegać późnym powikłaniom w postaci osteoporozy w trakcie terapii należy: 

  • regularnie monitorować stan gęstości kości (densytometria, RTG), 
  • wprowadzić regularną aktywność fizyczną indywidualnie dostosowaną do możliwości chorej, najlepiej po edukacji przez fizjoterapeutę, 
  • indywidualnie suplementować wapń oraz witaminę D3 według wskazań lekarza na podstawie badań biochemicznych krwi. 

Z ostatnich publikacji wynika również, że stosowanie bifosfonianów w leczeniu uzupełniającym u kobiet po menopauzie może przynosić korzyści. 

Podsumowanie 

Z publikacji naukowych, które oceniały jakość życia pacjentek onkologicznych po leczeniu wynika, że doświadczają one wielu powikłań związanych z zastosowanym leczeniem. Głownie były to zaburzenia snu oraz zaburzenia funkcji poznawczych blisko 40% kobiet, tyle samo kobiet zaobserwowało dolegliwości związane z menopauzą, prawie taki sam odsetek kobiet miał problem z dolegliwościami związanymi układem kostno-stawowym, jedna trzecia doświadczała zespołu zmęczenia a co piąta kobieta – polineuropatii. W obecnej sytuacji należy mieć na uwadze nie tylko stosowane leczenie onkologiczne, ale również późne powikłania, które po zakończonym leczeniu mogą znacząco obniżać jakość życia pacjentek po wyleczeniu nowotworu. 

Bibliografia

Sytuacja zdrowotna ludności Polski i jej uwarunkowania 2020. Pod redakcją Bogdana Wojtyniaka i Pawła Goryńskiego. Narodowy Instytut Zdrowia Publicznego. Państwowy Zakład Higieny, Warszawa 2020.

Myśliwiec, P. (2019). Późne działania niepożądane uzupełniającego leczenia systemowego u chorych z rozpoznaniem raka piersi. Letters in Oncology Science, 16(1), 29-36.

Yeh E, Tong A, Lenihan D, Yusuf S, Swafford J, Champion C, et al. Cardiovascular complications of cancer therapy: Diagnosis, pathogenesis, and management. Circulation 2004. 

Wittych, J., Wachowicz, M., Banatkiewicz, P., Mitura, S., & Gisterek, I. (2014). Kardiotoksyczność w leczeniu raka piersi. Inżynier i Fizyk Medyczny, 3(4), 209-213.

Armenian S, Lacchetti C, Barac A, Carver J, Constine L, Denduluri N, Prevention and Monitoring of Cardiac Dysfunction in Survivors of Adult Cancers: American Society of Clinical Oncology Clinical Practice Guideline. J Clin Oncol. 2017.

Adamska, A. J. (2017). Problem kardiotoksyczności radioterapii raka piersi. Letters in Oncology Science, 14(1), 16-21.

Tahover E, Segal A, Isacson R, Rosengarten O, Grenader T, Gips M et al. Dexrazoxane added to doxorubicin-based adjuvant chemotherapy of breast cancer: a retrospective cohort study with a comparative analysis of toxicity and survival. Anicancer Drugs. 2017. 

Sidło-Stawowy, A., Sawicka, M., Kubeczko, M., Sikoń, E., Piszko, J., Maruszczyk, W., … & Bracik, J. (2013). Ocena kardiotoksyczności u pacjentek z rakiem piersi leczonych trastuzumabem. In Annales Academiae Medicae Silesiensis (Vol. 67, No. 2, pp. 123-127).

 Gianni L, Munzone E, Capri G, Fulfaro F, Tarenzi E, Villani F et al. Paclitaxel by 3-hour infusion in combination with bolus doxorubicin in women with untreated metastatic breast cancer: high antitumor efficacy and cardiac effects in a dose-finding and sequence-finding study. J Clin Oncol. 1995. 

Cameron D, Piccart-Gebhart M, Gelber R, Procter M, Goldhirsch A, de Azambuja E et al. 11 years’ followup of trastuzumab after adjuvant chemotherapy in HER2-positive early breast cancer: final analysis of the HERceptin Adjuvant (HERA) trial. Lancet. 2017. 

Buzdar A, Howell A, Cuzick J, Wale C, Distler W, Hoctin-Boes G et al. Comprehensive side-effect profile of anastrozole and tamoxifen as adjuvant treatment for early-stage breast cancer: long-term safety analysis of the ATAC trial. Lancet Oncol. 2006. 

Rogalska, A., Marczak, A., Szwed, M., Gajek, A., & Józwiak, Z. (2010). Epotilony-nadzieja dla pacjentów niewrazliwych na leczenie taksanami. Wspólczesna Onkologia, 14(3), 205.

[Opolski G, Krzakowski M, Postępowanie w powikłaniach sercowo-naczyniowych w raku piersi. Rekomendacje krajowego Nadzoru Kardiologicznego i Onkologicznego dotyczące bezpieczeństwa kardiologicznego u chorych na raka piersi, Medical Education sp.z o.o., Warszawa 2010. 

Kim P, Johnson C. Chemotherapy-induced peripheral neuropathy: a review of recent findings. Curr Opin Anaesthesiol. 2017. 

Łyskawa, W. Chemioterapia w leczeniu choroby nowotworowej i jej neurotoksyczność Chemiotherapy in the neoplasmatic diseases treatment and its neurotoxicity.

Meattini I, Desideri I, Francolini G, Vannini A, Perna M, Garlatti P et al. Systemic therapies and cognitive impairment for breast cancer: an overview of the current literature. Med Oncol. 2017. 

Phillips K, Regan M, Ribi K, Francis P, Puglisi F, Bellet M et al. Adjuvant ovarian function suppression and cognitive function in women with breast cancer. Br J Cancer. 2016. 

Wolff A, Blackford A, Visvanathan K, Rugo H, Moy B, Goldstein L et al. Risk of marrow neoplasms after adjuvant breast cancer therapy: the national comprehensive cancer network experience. J Clin Oncol 2015.

Zajączkowska, R., & Leppert, W. (2016). Leczenie bólu neuropatycznego u chorych na nowotwory. Medycyna Paliatywna w Praktyce, 10(1).

Vehmanen L, Elomaa I, Blomqvist C, Saarto T, Tamoxifen treatment after adjuvant chemotherapy has opposite effects on bone mineral density in premenopausal patients depending on menstrual status, J. Clin. Oncol. 2006.

Chwałczyńska, A., & Bolanowski, M. (2012). Występowanie obniżonej masy kostnej u kobiet z obrzękiem chłonnym leczonych z powodu raka piersi. Menopausal Review/Przeglad Menopauzalny, 11(6).

Hong A, Kim J, Lee K, Kim T, Im S, Kim T et al. Long-term effect of aromatase inhibitors on bone microarchitecture and macroarchitecture in non-osteoporotic postmenopausal women with breast cancer. Osteoporos Int. 2017. 

Janiszewska, M., Kulik, T., Dziedzic, M., Żołnierczuk-Kieliszek, D., & Barańska, A. (2015). Osteoporoza jako problem społeczny–patogeneza, objawy i czynniki ryzyka osteoporozy pomenopauzalnej. Probl Hig Epidemiol, 96(1), 106-114.

Dhesy-Thind S, Fletcher G, Blanchette P, Clemons M, Dillmon M, Frank E et al. Use of Adjuvant Bisphosphonates and Other Bone-Modifying Agents in Breast Cancer: A Cancer Care Ontario and American Society of Clinical Oncology Clinical Practice Guideline. J Clin Oncol. 2017. 

Autor: Polskie Stowarzyszenie Onkodietetyki –  dr n o zdr Monika Ameryk, dr n med. Joanna Sikora

Utrzymanie prawidłowej masy ciała jako element terapii wspierającej leczenie onkologiczne u kobiet z nowotworem piersi.

Artykuł powstał w ramach projektu 

pt.: „Wydawnictwa dla Amazonek”, 

który realizowany jest dzięki dofinansowaniu

 z Państwowego Funduszu Rehabilitacji Osób Niepełnosprawnych

Utrzymanie prawidłowej masy ciała jest niezbędnym elementem wspierającym leczenie onkologiczne. Z poniższego artykułu dowiesz się, dlaczego nadwaga i otyłość to nie tylko “defekt kosmetyczny”.

Do rozpoznania i klasyfikacji otyłości mamy dostępne kilka narzędzi i wskaźników. Jednym z najpopularniejszych i najprostszych wskaźników jest BMI (Body Mass Index) oraz pomiar obwodu talii (WC) czy wskaźniki talia-biodra (WHR) lub wskaźnik talia-wzrost (WHTR), (poniżej dostępne normy populacyjne). Co ciekawe u osób z prawidłową masą ciała mogą także występować zaburzenia metaboliczne, które są charakterystyczne dla osób z otyłością brzuszną (MONW, metabolically obese normal-weight). Z badania z 2018 roku przeprowadzonego w grupie 26 kobiet po mastektomii w wieku powyżej 50 lat, zrzeszonych w poznańskim Towarzystwie Amazonki wynika, że blisko 60% z nich miało nadmierną masę ciała a tylko 1 z nich niedowagę. Dodatkowo u 17 kobiet zdiagnozowano nadmierne nagromadzenie się tkanki brzusznej (trzewnej). Analizując wskaźnik talia-wzrost, który w ostatnich latach jest uznawany za najlepszy wyznacznik dystrybucji tkanki tłuszczowej i chorób metabolicznych wykazano, że 2/3 kobiet posiadało podwyższone wyniki co jest negatywnym zjawiskiem. Oczywiście wyniki te ciężko generalizować i odnosić na całą populację kobiet jednak dane z internetowego badania zdrowia Polaków z 2020 roku pokrywa się z wynikami badań przeprowadzonych w grupie Amazonek, gdzie podobny odsetek kobiet ma problem z nadmierną masą ciała.

Czy nadwaga i otyłość mogą powodować nowotwory? 

Nowotwory mogą być spowodowane wieloma czynnikami. Do tych najbardziej popularnych zaliczamy używki (palenie tytoniu oraz alkohol) oraz dietę i styl życia. Pomimo tego, że proces powstawania nowotworów u osób z nadwagą i otyłością jest dość złożony i nie w pełni poznany to na chwilę obecną wiemy, że tkanka tłuszczowa jest nie tylko miejscem magazynowania “energii” ale również jest tkanką aktywną metabolicznie co oznacza, że wytwarza swoje hormony i inne substancje biologicznie czynne. Niestety mogą mieć one działanie mitogenne czyli zwiększające ilość namnażających się komórek. Jednym z przykładów jest leptyna, która wpływa na niekontrolowane podziały komórek nabłonka pokarmowego, ale również może działać na proces powstawania nowotworów poprzez wiele innych mechanizmów. 

Kolejnym doniesieniem, w ramach którego przenalizowano metaanalizę (przegląd) 82 publikacji, w których oceniono wpływ masy ciała na nowotwory piersi u blisko 215 tysięcy kobiet wykazano, że wzrost wskaźnika o BMI o 5 kg/m2 zwiększał ryzyko śmiertelności o: 

  • 17% (nadmierna masa ciała przed rozpoznaniem raka), 
  • 11% (nadmierna masa ciała do 12 miesięcy od diagnozy), 
  • 8% (nadmierna masa ciała po 12 miesiącach od postawienia rozpoznania). 

Potwierdza to rosnące ryzyko śmiertelności z powodu nowotworu piersi, które jest nawet dwukrotnie wyższe, kiedy nadmierna masa ciała występuje przed postawieniem diagnozy. Badacze również potwierdzają podwyższone ryzyko wystąpienia nowotworu piersi u kobiet z otyłością w porównaniu do pacjentek z prawidłową masą ciała (co ciekawe ryzyko to wzrasta o prawie 60% u kobiet, których masa ciała wskazuje na drugi lub 3 stopień otyłości). BMI powyżej 35 kg/m2 zwiększa ryzyko wystąpienia raka piersi z obecnymi receptorami estrogenowymi i progesteronowymi; podwyższone BMI nie wiąże się jednak ze zwiększonym ryzkiem nowotworów bez receptorów estrogenowych. Wykazano również, że podwyższone wskaźniki BMI mogą powodować guzy o większych wymiarach i częstszych przerzutach do węzłów chłonnych. Na podstawie publikacji naukowych możemy stwierdzić, że nadmierna masa ciała jest nie tylko jednym z czynników ryzyka zachorowania na raka, ale również wpływa na przebieg terapii oraz rokowania. 

Wpływ nadwagi i otyłości na leczenie: radioterapia, chemioterapia oraz zabiegi chirurgiczne. 

Radioterapia

Warto pamiętać, że wraz z nadwagą i otyłością często występują inne dolegliwości najczęściej powiązane z układem sercowo-naczyniowym oraz zmianami w innych narządach i układach (np. w wątrobie). Planowanie radioterapii oraz jej realizacja w takim przypadku może być trudna. Podczas leczenia dobiera się odpowiednie unieruchomienie oraz podkładki, aby pozycja terapeutyczna była jak najskuteczniejsza. Niestety w niektórych przypadkach nadwaga i obniżona sprawność fizyczna mogą powodować ograniczenia zastosowania odpowiedniej aparatury medycznej np. obciążenie stołu terapeutycznego co niestety może skutkować niedokładnym przeprowadzeniem radioterapii. Niestety nadmierne nagromadzenie się tkanki tłuszczowej w dużym stopniu wpływa na jakość obrazów nie tylko podczas tomografii, ale również w symulatorze, gdzie sprawdza się plan leczenia. Wcześniej wspomniana tkanka pod skórą jest również dość labilna co może powodować rozbieżność między wyznaczonym punktami napromieniowania. 

Podczas stosowania radioterapii oraz osiągnięcia pożądanego efektu terapeutycznego niezwykle ważne jest nawodnienie tkanek – jednak współistniejące z otyłością: cukrzyca czy niewydolność serca mają bardzo negatywny wpływ. Główne założenia, a zarazem problemy podczas leczenia pacjenta z nadmierną masa ciała to podanie odpowiedniej dawki na wyznaczony obszar oraz uzyskanie jej maksymalnego rozkładu. Niestety jednak często nie można osiągnąć oczekiwanego rezultatu i konieczne jest zastosowanie kompromisu. Zdajemy sobie też sprawę, że samo promieniowanie nie tylko ogranicza się do miejsca występowania guza nowotworowego, ale również dotyczy tkanek zdrowych co niestety często powoduje odczyny popromienne, których występowanie, przebieg i powikłania nie pozostają bez wpływu nadmiernej masy ciała. Największy wpływ na ryzyko powikłań oprócz otyłości mają stany z upośledzeniem krążenia, cukrzyca, nadciśnienie tętnicze oraz choroby naczyń krwionośnych. Równie ważnym problemem klinicznym u osób z nadmierną masą ciała jest występowanie lub wysokie ryzyko choroby zakrzepowo-zatorowej, co będzie w dużym stopniu przekładać się na przeżywalność oraz śmiertelność. 

Chemioterapia

Faktem jest iż z roku na rok wprowadza się coraz więcej nowoczesnych metod leczenia, ale niestety nadal chemioterapia pozostaje podstawowym elementem leczenia systemowego. Dawki leków stosowane podczas chemioterapii są ustalane w badaniach klinicznych i najczęściej dobierane są w stosunku do wyliczonej powierzchni ciała. Problematyczna staje się sytuacja, kiedy powierzchnia ciała chorej przekracza 2 metry kwadratowe. Niestety w niektórych ośrodkach leczących pacjentów onkologicznych dawkę wylicza się na podstawie należnej masy ciała lub powierzchnię ciała zaokrągla się do 2 metrów kwadratowych. Badania przeprowadzone w Stanach Zjednoczonych wykazały, że prawie połowa otyłych pacjentów otrzymywała leki (chemioterapeutyki) w dawkach, które nie były dostosowane do ich obecnej masy ciała. Z obecnych, dostępnych doniesień naukowych jednoznacznie wynika, że nie ma przeciwwskazań do stosowania dawek chemioterapii opartych na obecnej powierzchni ciała chorego bez względu na drogę podania oraz czas trwania terapii. 

Chirurgia nowotworów

Już w okresie przed zaplanowaną operacją należy uwzględnić funkcjonowanie układu krążenia, żylnego i oddechowego. Bardzo często nadmierna masa ciała oraz choroby współistniejące mogą powodować dolegliwości ze strony wyżej wspomnianych układów. Warto pamiętać, że odpowiednio poprowadzona redukcja masy ciała (nawet o 10%) oraz monitorowanie pacjenta przy jednoczesnym zachowaniu masy mięśniowej może spowodować poprawę wydolności krążeniowo-oddechowej, obniżenie ciśnienia tętniczego krwi, poprawę tolerancji węglowodanów oraz poprawę profilu lipidowego – co będzie korzystne w celu minimalizowania powikłań po przebytym zabiegu chirurgicznym. Dodatkowo często u pacjentów otyłych mogą występować przepuklina rozworu przełykowego, podwyższone ciśnienie śródbrzuszne czy występowanie refluksu – co niestety może zwiększać ryzyko zachłyśnięcia oraz zapalenia płuc. Nadmierna masa ciała może również powodować problemy z oddychaniem poprzez pogorszenie podatności ścian klatki piersiowej na rozciąganie, ale również układ krążenia może być obciążony np. nadciśnieniem tętniczym lub przerostem komór serca.  Niestety nadmierna masa ciała może również prowadzić do powikłań pooperacyjnych takich jak: powikłania oddechowe, zakażenia czy zakrzepy żylne i zatory płucne (szczególnie z współistniejącym bezdechem sennym).

Wpływ nadwagi i otyłości na ryzyko wznowy 

Ryzyko wznowy choroby nowotworowej jest różne, w zależności od rodzaju i lokalizacji guza oraz stadium choroby. W związku z tym, bardzo ważna jest profilaktyka wtórna po zakończeniu procesu leczenia. Niestety w tej kwestii nie mówi się zbyt dużo nie tylko z powodu niedostatków edukacji zdrowotnej, ale również braku świadomości jej skutecznego działania. Pomimo tego, że brakuje ścisłych rekomendacji odnośnie profilaktyki kobiet po nowotworze piersi w tym przypadku mogą mieć zastosowanie ogólne rekomendacje. Znaczącą rolę w profilaktyce zdrowia po przebytej chorobie onkologicznej ma odpowiedni styl życia, aktywność fizyczna oraz sposób żywienia. 

W takim razie co możemy zrobić, aby zadbać o organizm oraz zapobiegać nawrotom? 

Utrzymanie prawidłowej masy ciała

W przypadku występowania BMI lub innych wskaźników powyżej normy zaleca się racjonalne dostosowanie żywienia z ewentualnym, minimalnym obniżeniem kaloryczności diety, jednocześnie zapewniając odpowiednią podaż pełnowartościowego białka oraz witamin i minerałów. Oczywiście zalecenia dietetyczne powinny być dostosowane do choroby podstawowej (w tym przypadku nowotworu), ewentualnych ograniczeń z nim związanych (np. konsystencja diety lub dobór produktów) oraz chorób współistniejących. Dlatego też, aby rozsądnie prowadzić proces redukcji masy cała niezbędna jest konsultacja ze specjalistą oraz monitorowanie postępów, stanu zdrowia oraz parametrów biochemicznych krwi. W takim razie co ograniczyć?

  • Słodkie napoje (gazowanych i niegazowanych)

Słodkie napoje dostarczają nam w łatwy sposób wiele kalorii, w większości pochodzących z cukrów prostych. Wydaje się, że wypicie szklanki słodkiego napoju nie jest problemem. Często zdarza się, że po odkryciu tego faktu wpadamy w kolejną pułapkę, ponieważ wymienimy słodkie napoje na soki owocowe. Z jednej strony, ok – ponieważ soki są naturalne (szczególnie te świeżo wyciskane) jednak należy pamiętać, że w głównej mierze są pozbawione błonnika i stanowią również duży ładunek cukrów prostych. Ich zbyt wysoka podaż (cukrów prostych) może zdecydowanie wpływać negatywnie nie tylko na masę ciała, ale również na gospodarkę węglowodanową i lipidową. 

  • Przetworzone produkty mięsne

Szczególnie niebezpieczne jest spożywanie czerwonego mięsa poddawanego obróbce termicznej w bardzo wysokiej temperaturze ze względu na powstawanie węglowodorów aromatycznych i heterocyklicznych amin, które posiadają silne właściwości kancerogenne. Dodatkowo również mięso przetworzone zawiera duże ilości soli i azotynów. Warto zadbać o urozmaicenie w diecie w tym obszarze stosując różne gatunki mięs (np. nieprzetworzona wołowina, drób) oraz ryb, a także stosować jaja, produkty mleczne oraz strączkowe (jeśli są dobrze tolerowane) jako potencjalne źródło białka w diecie. 

  • Alkohol 

Niestety ryzyko nowotworów wzrasta wraz z ilością wypijanego alkoholu. Sam alkohol nie powoduje nowotworów jednak powstający z niego aldehyd octowy w znaczny sposób może nasilać powstawanie raka. Co ciekawe alkohol może również działać jako dodatkowy czynnik wpływający na powstawanie nowotworów poprzez nasilenia rakotwórczego działania innych substancji chemicznych np. substancji wydzielających się podczas palenia tytoniu. 

Patrząc w kierunku zmian i zdrowych nawyków, w jaki sposób możemy wspomagać nasz organizm? 

  • Aktywność fizyczna

Zwiększenie aktywności fizycznej dopasowanej indywidualnie do sytuacji chorej może nie tylko wspomóc redukcję tkanki tłuszczowej, ale również wpływać pozytywnie na cały organizm. Jego antynowotworowe działanie przypisujemy również pomocy w uregulowaniu rytmu wypróżnień. W związku z przyspieszeniem pasażu strawionego jedzenia w jelitach tym samym zmniejszamy kontakt ściany jelita z potencjalnymi produktami kancerogennymi pochodzącymi z żywności. Swoją przygodę z powrotem do aktywności fizycznej lub jej wdrożeniem dobrze rozpocząć z fizjoterapeutą lub lekarzem specjalistą, aby wyeliminować potencjalne powikłania. Aktywność fizyczna obok diety jest również niezbędna w regulacji gospodarki węglowodanowej i lipidowej, a także pozytywnie wpływa na układ kostno-stawowy. 

  • Różnorodne warzywa i owoce z naciskiem na warzywa

Zdecydowanie podstawą spożywanych pokarmów powinny być warzywa oraz
(w obniżonych ilościach) owoce. Najbardziej zalecane są warzywa nieskrobiowe takie jak sałata, kapusta czy brokuł oraz owoce niskowęglowodanowe, w szczególności owoce jagodowe takie jak truskawka, borówka czy jeżyna. Aby utrzymywać urozmaicenie w diecie można rozróżniać wybrane grupy warzyw i owoców kolorami co pozwoli nam na zachowanie różnorodności oraz dostarczenie wszystkich witamin antyoksydacyjnych. Ze względu na dość dużą zawartość błonnika w warzywach (szczególnie tych ubogich w skrobie) w niektórych przypadkach mogą powodować dyskomfort związany z przewodem pokarmowych np. wzdęcia, biegunki czy uczucie przelewania się. W związku z tym należy zmienić formę ich podawania rozpoczynając od konsystencji np. w formie koktajli lub miksowanych zup lub poprzez pozbywanie się zdrewniałych części obierając je, czy pozbywając się pestek np. z malin lub ogórka. 

Podsumowanie 

Obecnie, dzięki działaniom z zakresu profilaktyki pierwotnej oraz wtórnej,  co namniej połowie zachorowań na nowotwory (bądź wznowy) można by uniknąć. Warto pamiętać, że zarówno zapobieganie otyłości jak i jej leczenie wraz z chorobami współistniejącymi w dużym stopniu prowadzi do zmniejszenia zachorowań na nowotwory, zmniejszenie śmiertelności z ich powodu oraz poprawę wyników leczenia. Trwała redukcja masy ciała jest dość trudnym procesem nie wystarczy popularna dieta “MŻ” aby osiągnąć efekt oraz nie wyniszczyć organizmu, a także go utrzymać długoterminowo. W tym szczególnym przypadku u kobiet, które mają historię onkologiczną zalecana jest konsultacja ze specjalistą, który podejdzie do organizmu (który walczy lub wygrał bitwę) indywidualnie i wspólnie z pacjentką wyznaczy ścieżkę wsparcia w podróży po zdrowie i dobre samopoczucie. 

 Wskaźniki i ich zakresy

  • BMI 

18,5-24,9 kg/m2 norma,

 25-29,9 kg/m2 nadwaga, 

30-34,9 kg/m2 otyłość I stopnia,

35-39,9 kg/m2 otyłość II stopnia

≥ 40 kg/m2 otyłość III stopnia. 

Uwaga – czynniki zaburzające wynik: np. ciąża, wodobrzusze, wiek poniżej 18 roku życia, wysoka aktywność fizyczna, stan po amputacji. 

  • Obwód talii za otyłość brzuszną u kobiet przyjmuje się obwód pasa > 80 cm, 
  • Wskaźnik WHR talia-biodra (Waist-Hip Ratio) wynik u kobiet powyżej 0,85 może świadczyć o otyłości brzusznej.

Bibliografia

Demuth, A., Nowaczyk, P., & Czerniak, U. (2018). Stan odżywienia oraz nawyki i preferencje żywieniowe kobiet leczonych z powodu nowotworu piersi.

Jaworski, P., Binda, A., & Tarnowski, W. (2015). Wpływ otyłości na rozwój choroby nowotworowej. Postępy Nauk Medycznych, 9, 675.

Argolo, D. F., Hudis, C. A., & Iyengar, N. M. (2018). The impact of obesity on breast cancer. Current Oncology Reports, 20(6), 1-8.

Miętka, N. (2015). Otyłość-powiązanie z nowotworami.

Grodecka-Gazdecka, S. (2011). Związki otyłości z rakiem piersi. In Forum Zaburzeń Metabolicznych (Vol. 2, No. 4, pp. 231-238).

James, F. R., Wootton, S., Jackson, A., Wiseman, M., Copson, E. R., & Cutress, R. I. (2015). Obesity in breast cancer–what is the risk factor?. European journal of cancer, 51(6), 705-720.

Skiba, M., Kulik, A., Domagalska, J., & Nowak, P. (2017). Otyłość a choroby nowotworowe. Żywienie Człowieka i Metabolizm, 44(3).

Karczmarek-Borowska, B., & Walowska, A. (2017). Analiza czynników ryzyka zachorowania na raka piersi u kobiet po mastektomii: badania wstępne. Problemy Nauk Stosowanych, 6.

Maciejewska-Cebulak, M. (2017). Wpływ nadwagi i otyłości na powstawanie nowotworów. In Forum Medycyny Rodzinnej (Vol. 11, No. 2, pp. 73-79).

Jiralerspong, S., & Goodwin, P. J. (2016). Obesity and breast cancer prognosis: evidence, challenges, and opportunities. Journal of Clinical Oncology, 34(35), 4203-4216.

Szkiela, M., Dominowska, J., Zajdel-Całkowska, J., & Kaleta, D. (2018). Kontrola otyłości jako potencjalnego czynnika ryzyka raka piersi-istotny element zarządzania w ochronie zdrowia osób czynnych zawodowo. Przedsiębiorczość i Zarządzanie, 19(12, cz. 1 Ochrona zdrowia, zdrowie publiczne, zarządzanie), 117-130.

Wielogórka, J., Kręgielska-Narożna, M., & Bogdański, P. (2016). Modyfikacja stylu życia jako element prewencji raka piersi otyłej pacjentki. In Forum Zaburzeń Metabolicznych (Vol. 7, No. 4, pp. 162-169).

Chan, D. S., & Norat, T. (2015). Obesity and breast cancer: not only a risk factor of the disease. Current treatment options in oncology, 16(5), 22.

Ziółkowski, S., Biedka, M., Żmuda, E., & Ziółkowska, E. (2014). Trudności w przeprowadzeniu radioterapii u chorych z otyłością. Inżynier i Fizyk Medyczny, 3(2), 111-116.

Samordak, K., Chałubińska, J., Ptaszyńska, J., & Pomorski, L. (2019). Społeczne i środowiskowe czynniki oraz ich wpływ na jakość życia pacjentów poddanych radioterapii. Współczesne Pielęgniarstwo i Ochrona Zdrowia, (1), 30-34.

Carmichael, A. R. (2006). Obesity as a risk factor for development and poor prognosis of breast cancer. BJOG: An International Journal of Obstetrics & Gynaecology, 113(10), 1160-1166.

Wysocki, P. J., Potemski, P., Litwiniuk, M., Wełnicka-Jaśkiewicz, M., Krzemieniecki, K., Walewski, J., & Krzakowski, M. (2012). Dawkowanie chemioterapii u otyłych chorych: aktualne stanowisko Komisji Inicjatyw Klinicznych Polskiego Towarzystwa Onkologii Klinicznej. Onkologia w Praktyce Klinicznej, 8(6).

Radecka, B., Czartoryska-Arłukowicz, B., Streb, J., & Litwiniuk, M. (2017). Uzupełniająca chemioterapia u chorych na wczesnego raka piersi—codzienna praktyka kliniczna w Polsce na przykładzie wybranych ośrodków. Biuletyn Polskiego Towarzystwa Onkologicznego Nowotwory, 2(2), 127-133.

Kałędkiewicz, E., & Doboszyńska, A. (2014). Wpływ sposobu żywienia na wznowę chorób nowotworowych. In Forum Medycyny Rodzinnej (Vol. 8, No. 6, pp. 310-319).

Ecker, B. L., Lee, J. Y., Sterner, C. J., Solomon, A. C., Pant, D. K., Shen, F., … & Chodosh, L. A. (2019). Impact of obesity on breast cancer recurrence and minimal residual disease. Breast Cancer Research, 21(1), 1-16.

Ligibel, J. A., & Strickler, H. D. (2013). Obesity and its impact on breast cancer: tumor incidence, recurrence, survival, and possible interventions. American Society of Clinical Oncology Educational Book, 33(1), 52-59.

Autor: Polskie Stowarzyszenie Onkodietetyki – dr n o zdr Monika Ameryk, dr n med. Joanna Sikora

Jak dietą obniżyć stężenie cholesterolu i cukru oraz zmniejszyć ryzyko rozwoju chorób serca ?


autor: dr n. med. Angelika Kargulewicz
Jak się okazuje, nieprawidłowe nawyki żywieniowe mogą być przyczyną zaburzeń
metabolicznych, takich jak podwyższone wartości cukru we krwi, które prowadzą do rozwoju
cukrzycy, czy wysoki cholesterol stanowiący istotny czynnik ryzyka chorób układu sercowonaczyniowego.
Nieprawidłowa dieta, obfitująca w białko i tłuszcze zwierzęce, rafinowane
węglowodany czy nadwyżka kaloryczna mogą być przyczyną wielu chorób. Jednakże warto
pamiętać, że tzw. „zdrowa dieta” może stanowić podstawowe lekarstwo na problemy
metaboliczne. Nie mniej jednak pamiętajmy, że dieta nie działa tak szybko jak środek
farmakologiczny. Na jej pierwsze efekty będziemy musieli poczekać kilka tygodni, jednakże
trwała zmiana nawyków żywieniowych w dłuższej perspektywie bardzo często pozwala
ustrzec się przed groźnymi chorobami metabolicznymi. W niniejszym artykule zostaną
przedstawione zasady leczenia dietetycznego najczęściej występujących zaburzeń
metabolicznych.
Wysoki poziom cholesterolu i leczenie dietą
Zaburzenia profilu lipidowego to stan kliniczny, w którym dochodzi do podwyższenia
stężenia cholesterolu całkowitego, lipoprotein LDL, trójglicerydów, czy obniżenia poziomu
tzw. „dobrego” cholesterolu frakcji HDL. Najczęstszą przyczyną zaburzeń profilu lipidowego
są błędy żywieniowe oraz niski poziom aktywności fizycznej. Zaburzeniu może ulec jeden
lub wiele parametrów. I tak na przykład może wystąpić sytuacja, że podwyższeniu ulegnie
tylko stężenie trójglicerydów. Biorąc pod uwagę czynniki żywieniowe, nadmiar cukrów
(cukier z cukiernicy, słodkie soki i napoje, słodycze) oraz alkohol są najczęstszą przyczyną
hipertrójglicerydemii (wysokie stężenie trójglicerydów we krwi) [1, 2]. W leczeniu
żywieniowym z kolei idealnie sprawdzi się olej rybi (np. tran obfitujący w kwasy omega-3)
oraz stosowanie ogólnych zasad diety śródziemnomorskiej. Rozpatrując hiperlipidemię
związaną z podwyższonym stężeniem cholesterolu całkowitego i LDL warto mieć na uwadze,
że jej częstą przyczyną jest nadwyżka kaloryczna i dieta obfitująca w tłuszcze zwierzęce
(tłuste mięsa, masło w nadmiarze, przetwory odzwierzęce). W kontekście leczenia
dietetycznego warto zaprzyjaźnić się na co dzień z płatkami lub otrębami owsianymi,
ponieważ to właśnie owies zawiera frakcję błonnika rozpuszczalnego (tzw. β-glukan), która
obniża stężenie cholesterolu w surowicy krwi [3]. Dobrym pomysłem w takiej sytuacji będzie
codzienny śniadaniowy rytuał polegający na spożywaniu płatków/otrębów owsianych
przykładowo z jogurtem naturalnym, dodatkiem owoców jagodowych (świeżych lub
mrożonych), nasion lnu czy orzechów włoskich. W zwyczajowym jadłospisie warto również
uwzględnić spożycie olejów roślinnych (oliwa z oliwek, olej rzepakowy, olej lniany), które
mogą być stosowane do pieczywa jako zamiennik masła, ale również jako składnik sałatek,
czy past kanapkowych. Poniżej lista produktów, które warto włączyć do diety kiedy
borykamy się z zaburzeniami profilu lipidowego:
• Oliwa z oliwek
• Olej lniany
• Cebula (czerwona jest delikatniejsza dla przewodu pokarmowego)
• Czosnek – najlepiej przeciśnięty przez praskę, dodawany na surowo i w trakcie
gotowania
• Łosoś, makrela, sardynki, tuńczyk – zalecana ilość to dwie porcje tygodniowo
• Pokarmy bogate w witaminę C (papryka, brokuły, pomarańcze, truskawki, porzeczka)
• Jabłko – obecność pektyn wpływa na obniżenie poziomu cholesterolu całkowitego
• Grejpfrut (kwas galakturonowy) – 340 g dziennie (1 sztuka) wpływa na istotne
obniżenie poziomu cholesterolu (UWAGA: grejpfrut nie jest wskazany dla pacjentów
przyjmujących leki)
• Pokarmy bogate w β-karoten (marchew, szpinak, brokuły, jarmuż)
• Migdały i orzechy włoskie
• Awokado (doskonały zamiennik masła)
• Fasola i inne rośliny strączkowe (soczewica, cieciorka, groch)
• Płatki/otręby owsiane – wystarczy 25 g (2-3 łyżki) dziennie
• Grzyby shiitake, jęczmień, płatki ryżowe, glony morskie z gatunku listownic
• Czarna i zielona herbata
Przykładowy jadłospis dla pacjenta z hipercholesterolemią
Kobieta, dieta redukująca masę ciała, jadłospis 1500 kcal
Śniadanie:
Owsianka z dodatkami:
Płatki ugotować na napoju roślinnym, dodać pozostałe składniki
Płatki owsiane 30 g 3 łyżki
Napój ryżowy z wapniem 200 g 1 szklanka
Mango miękkie 200 g 1 mała sztuka
Nasiona chia lub lnu 20 g 2 łyżki
II Śniadanie:
Kasza kuskus razowa z dodatkami:
Kasza kuskus – zalać gorącą wodą i poczekać aż napęcznieje 30 g 1/6 szklanki suchej
kaszy
Oliwa z oliwek 3 g ½ łyżeczki
Sałata 10 g 2 liście
Pieczone mięso z piersi kurczaka 50 g ¼ piersi
Seler naciowy 140 g 2 laski
Sok z cytryny, zioła prowansalskie, pieprz
Obiad:
Makaron ze szpinakiem:
Makaron razowy ugotować. Na patelni rozgrzać oliwę z oliwek, dodać czosnek, zrumienić, a
następnie dodać szpinak, pokruszony ser feta i suszone pomidory
Makaron razowy 60 g 2/3 szklanki suchego makaronu
Oliwa z oliwek 6 g 1 łyżeczka
Czosnek 1 ząbek
Szpinak 200 g 1 opakowanie 200 g
Ser Feta 40 g 2 plastry
Suszone pomidory z oleju 3-4 sztuki
rzepakowego
Przekąska:
Orzechy włoskie 30 g 3 łyżki
Morela/figa suszona 20 g 2 sztuki
Kolacja:
Sałatka z tuńczyka:
Składniki pokroić i wymieszać
Sałata 10 g 2 liście
Tuńczyk w sosie własnym 150 g 1 opakowanie 150 g
Ogórek kiszony 100 g 1 sztuka
Oliwki 25 g ok. 10 sztuk
Pomidor 200 g 1 sztuka
Kilka pokrojonych suszonych pomidorów z oleju
Zioła prowansalskie, sok z cytryny, pieprz
Przykładowy jadłospis dla pacjenta z hipercholesterolemią
Kobieta, jadłospis 1800 kcal
Śniadanie:
Owsianka z tartym na tarce jabłkiem i dodatkami:
Płatki ugotować na mleku, dodać miód, nasiona i starte na tarce jabłko
Płatki owsiane 50 g 5 łyżek
Mleko 1.5 % 200 g 1 szklanka
Tarte na tarce jabłko 150 g 1 sztuka
Miód 12 g 1 łyżeczka
Nasiona lnu/ziarna chia 25 g 2 i ½ łyżki
II Śniadanie:
Kanapka skropiona oliwą z sałatą i szynką wysokiej jakości plus ogórki kiszone:
Chleb żytni razowy 70 g 2 kromki
Oliwa z oliwek 3 g ½ łyżeczki
Sałata
Wysokiej jakości wędlina 30 g 2 plastry zamiennie 2 plastry twarogu
Ogórki kiszone 200 g 2 sztuki
III Śniadanie:
Kiwi lub mandarynki 140 g 2-3 sztuki
Orzechy włoskie/nerkowca lub migdały 30 g 3 łyżki
Obiad:
Włoski krem pomidorowy:
Zagotować wodę. Pomidory naciąć na krzyż, przełożyć do dużej miski i zalać wrzątkiem.
Zdjąć skórę. Na dnie garnka rozgrzać oliwę. Czosnek posiekać, seler pokroić w cienkie paski
i podsmażyć wszystko przez 1 minutę. Dodać pomidory, po szczypcie soli i pieprzu
oraz wodę i dusić bez przykrycia na małym ogniu przez przynajmniej 60 minut. Po upływie
tego czasu zupę spróbować i w razie potrzeby dodać miód. Następnie chleb pokroić w drobną
kostkę, dodać do zupy i gotować przez kolejne 30 minut. Podawać z podartą bazylią i
grzankami
Dojrzałe pomidory 600 g 3 sztuki
Seler naciowy 35 g ½ łodygi
Czosnek ½ ząbka
Oliwa z oliwek 24 g 2 łyżki
sól i czarny pieprz
Woda 300 g 1 i ½ szklanki
Chleb żytni razowy 35 g 1 kromka
Miód 6 g ½ łyżeczki
Do podania: bazylia oraz grzanki (35 g 1 kromka, chleb pokroić w kostkę i zrumienić na
suchej patelni bez tłuszczu)
Kolacja:
Kanapka z serkiem plus warzywa:
Ser wymieszać z jogurtem i warzywami
Chleb razowy 35 g 1 kromka
Sałata 5 g 1 liść
Ser twarogowy półtłusty 150 g ¾ kostki 200 g
Jogurt naturalny 20 g 2 łyżki
Ogórek kiszony 100 g 1 sztuka
Pomidor 200 g 1 sztuka
Zaburzenia gospodarki węglowodanowej i stan przedcukrzycowy – leczenie dietą
Nieprawidłowy styl życia i niski poziom aktywności fizycznej wpływa również na zaburzenia
gospodarki węglowodanowej, prowadząc do rozwoju stanu przedcukrzycowego, a w
następstwie pełnoobjawowej cukrzycy typu 2. Warto pamiętać, że podwyższone wartości
glikemii (stężenie glukozy w surowicy krwi na czczo między 100 – 125 mg/dl; tak zwana
nieprawidłowa glikemia na czczo) można obniżyć stosując zasady racjonalnej diety.
Podstawowym założeniem leczenia żywieniowego jest ograniczenie podaży węglowodanów
rafinowanych. Dodatkowo, jadłospis powinien obfitować w pokarmy o wysokiej zawartości
błonnika rozpuszczalnego (owies, nasiona roślin strączkowych, warzywa). Posiłki powinny
charakteryzować się niskim indeksem i ładunkiem glikemicznym. Tabela indeksu
glikemicznego została przedstawiona poniżej. Zalecane jest wybieranie produktów o niskim
indeksie glikemicznym, czyli < 55. Wskazuje się również na korzyści wynikające z
dodawania do dań przypraw i ekstraktów roślinnych, które stabilizują stężenie glukozy w
surowicy krwi. Przykładem jest cynamon, kozieradka, gorzki melon, żeń-szeń, czy babka
jajowata [4].
Tabela 1. Indeks glikemiczny produktów spożywczych.
Produkt Indeks glikemiczny
Maltoza (piwo) 110
Glukoza 100
Frytki 95
Płatki kukurydziane 91
Chipsy 90
Cukierki 80
Miód 87
Gotowana marchewka 85
Popcorn 85
Mąka 80
Chleb pszenny 77
Arbuz 77
Wafle 76
Herbatniki 70
Batoniki czekoladowe 70
Ryż biały 75
Ziemniaki 56-85
Banany 60
Fanta 68
Mars 68
Buraki 65
Cukier 70
Czekolada 49
Chleb żytni pełnoziarnisty 40
Mleko 27
Jabłko 36
Makaron 50
Przykładowy jadłospis dla pacjenta z zaburzeniami gospodarki węglowodanowej
Kobieta, jadłospis 1400 kcal
Śniadanie:
Płatki z dodatkami:
Płatki owsiane 40 g 4 łyżki
Jogurt naturalny 200 g 1 szklanka
Owoce jagodowe 140 g 1 szklanka
Nasiona babki płesznik 20 g 2 łyżki
II Śniadanie:
Kanapka:
Chleb orkiszowy/graham 35 g 1 kromka
Sałata 10 g 2 liście
Pieczone mięso z piersi kurczaka 50 g ¼ piersi zamiennie 50 g twarogu półtłustego
(pieczone w pergaminie w piekarniku)
Seler naciowy 140 g 2 laski
Obiad:
Wstążki z pieczonymi warzywami:
Cukinię obrać, osuszyć, pokroić wzdłuż w wąskie plasterki. Pomidory umyć i osuszyć.
Przygotować sos: oliwę wymieszać z sokiem z cytryny, pieprzem, przeciśniętym przez praskę
czosnkiem. Warzywa ułożyć na pergaminie w piekarniku, posmarować sosem i piec 10-12
min w temp. 180 st. C. Podać z ugotowanym makaronem, posypać bazylią.
Makaron razowy 40 g ½ szklanki suchego makaronu
Cukinia 300 g 1 mała sztuka
Pomidorki koktajlowe 250 g 1 opakowanie 250 g
Liście bazylii – garść, lub użyć suszonej, sól
Sos: łyżeczka soku z cytryny, łyżka oliwy z oliwek, ½ ząbku czosnku, pieprz
Przekąska:
Orzechy włoskie/migdały 25 g 2 i ½ łyżki
Truskawki/maliny/porzeczka 140 g 1 szklanka
Kolacja:
Sałatka z sera ricotta plus pieczywo:
Składniki pokroić i wymieszać
Płatki owsiane 50
Makaron pełnoziarnisty 40
Surowa marchewka 30
Owoce świeże 30
Gorzka czekolada 22
Warzywa zielone, pomidor, cukinia,
czosnek, cebula, bakłażan
< 15
Sałata 10 g 2 liście
Ser ricotta 125 g ½ opakowania 250 g (zamiennie może być
twaróg lub 60 g sera feta)
Ogórek kiszony 100 g 1 sztuka
Pomidor 200 g 1 sztuka
Bazylia/oregano, sok z cytryny, pieprz
Chleb orkiszowy/graham 35 g 1 kromka
Przykładowy jadłospis dla pacjenta z zaburzeniami gospodarki węglowodanowej
Kobieta, jadłospis 1600 kcal
Śniadanie:
Płatki z dodatkami:
Płatki owsiane/otręby owsiane20 g 2 łyżki
Jogurt naturalny 200 g 1 szklanka
Maliny/borówki 140 g 1 szklanka
Nasiona babki jajowatej/płesznik10 g 1 łyżka
II Śniadanie:
Kromka chleba z sałatą i pastą z awokado:
Jajko ugotować, posiekać w kosteczkę, czosnek zetrzeć posolić odrobiną soli ziołowej
morskiej. Awokado skropić sokiem z cytryny i wymieszać razem z czosnkiem. Przełożyć do
jajka, wymieszać doprawić pieprzem. Dodać oliwę, kolendrę lub inną zieleninę.
Jajka 58 g 1 sztuka
Czosnek 1/4 ząbka
Awokado 50 g 1/3 sztuki
Sok z cytryny 3 g ½ łyżeczki
Oliwa z oliwek 3 g ½ łyżeczki
Pieprz, odrobina soli ziołowej morskiej kolendra lub inna zielenina
Chleb razowy 35 g 1 kromka
Sałata
III Śniadanie:
Śliwki węgierki 150 g ok. 10 sztuk
Migdały/orzechy 30 g 3 łyżki
Obiad:
Kapuśniak:
Mięso umieścić w garnku wraz z liściem laurowym i zielem angielskim, wlać zimną wodę.
Doprowadzić do wrzenia i gotować ok. 30 minut. Dodać grubo startą marchew, drobno
pokrojoną cebulę i pokrojone w kostkę ziemniaki, gotować. Na końcu wrzucić poszatkowaną
kapustę, przyprawić pieprzem i majerankiem, gotować ok. 15 min. Pokrojone mięso zjeść
razem z zupą. Posypać natką pietruszki.
Udziec z indyka bez skóry 300 g
Kiszona kapusta 250 g 2 i ½ szklanki
Ziemniaki 210 g ok. 3 sztuki
Marchew 200 g 2 sztuki
Cebula 1 sztuka
Ziele angielskie 4 ziarna
Liść laurowy 1 sztuka
Natka pietruszki 10 g 1 łyżka posiekanej
Pieprz, majeranek
Kolacja:
Kanapka z serkiem plus pomidor:
Ser wymieszać z jogurtem i pokrojoną rzodkiewką
Chleb razowy 35 g 1 kromka
Sałata 5 g 1 liść
Ser twarogowy półtłusty 100 g ½ kostki 200 g
Jogurt naturalny 20 g 2 łyżki
Rzodkiewka 60 g 4 sztuki
Pomidor 200 g 1 sztuka
Podwyższone stężenie kwasu moczowego i dna moczanowa – zasady leczenia
dietą
Podwyższone stężenie kwasu moczowego w surowicy krwi (hiperurykemia) to stan
prowadzący do rozwoju dny moczanowej. W przebiegu choroby dochodzi do odkładania się
moczanów w stawach, mięśniach i tkance podskórnej. Objawem dny moczanowej są ostre
napady bólowe, które zazwyczaj doskwierają choremu w nocy. Warto mieć na uwadze, że
również w tym przypadku odpowiednio skomponowana dieta może okazać się remedium. U
osób z hiperurykemią oraz dną moczanową należy unikać czynników wyzwalających ostre
dnawe zapalenie stawów. Wśród wspomnianych czynników można wyróżnić: nadmierny
wysiłek fizyczny, przechłodzenie organizmu, gwałtowne odchudzanie i alkohol w nadmiarze.
Na rycinie numer 1 zostały przedstawione produkty spożywcze przeciwwskazane w dnie
moczanowej. Pokarmy, które mogą pojawić się w jadłospisie chorego to nabiał, większość
warzyw i owoców, pełnoziarniste produkty zbożowe oraz nasiona i orzechy.
/
Rycina 1. Pokarmy i substancje przeciwskazane w hiperurykemii i dnie moczanowej
Przykładowy jadłospis dla pacjenta z hiperurykemią i dną moczanową
Kobieta, jadłospis 1500 kcal
Śniadanie:
Koktajl bananowy:
Wszystkie składniki zblendować – można też spożyć bez miksowania
Płatki owsiane 30 g 3 łyżki
Banan 60 g ½ sztuki
Jogurt naturalny 200 g 1 szklanka
Len mielony 20 g 2 łyżki
II Śniadanie:
Zielone smoothie:
Składniki włożyć do kubka blendera, uzupełnić wodą mineralną (ok. ½ szklanki) i
zblendować
Roszponka 60 g 3 garści
Banan 60 g ½ sztuki
Truskawki/jagody mrożone 140 g 1 szklanka
Nasiona lnu 5 g ½ łyżki
Woda mineralna
Obiad:
Kasza gryczana z batatami po obiedzie sok pomidorowy:
Kaszę gryczaną ugotować i odcedzić. Na patelnię wlać oliwę, dodać obrany i pokrojony w
małą kostkę batat i smażyć go przez ok. 5 minut aż zmięknie, w międzyczasie co chwilę
zamieszać. Dodać pokrojoną w kostkę cebulę oraz tymianek. Smażyć co chwilę mieszając
przez ok. 5 minut, dodać pokruszony ser feta, w międzyczasie doprawić pieprzem. Dodać
słodką paprykę i ugotowaną kaszę, wymieszać i wszystko razem podgrzać.
Kasza gryczana biała 30 g 1/3 woreczka
Oliwa rafinowana 18 g 1 i ½ łyżki
Batat 200 g 1 sztuka
Cebula kilka plastrów
1/2 łyżeczki suszonego tymianku
Słodka papryka
Ser typu feta 40 g 4 cienkie plastry
Sok pomidorowy 300 g 1 mała butelka 0.3 l
Przekąska:
Kanapka:
Chleb graham/orkiszowy 35 g 1 kromka
Olej rzepakowy/olej lniany 3 g ½ łyżeczki
Mix sałat garść
Ser twarogowy półtłusty 50 g ¼ kostki 200 g
Kolacja:
Jajka na miękko oraz pieczywo plus pomidor:
Jajka 116 g 2 sztuki
Chleb graham/orkiszowy 35 g 1 kromka
Mix sałat
Pomidor 200 g 1 sztuka
Przykładowy jadłospis dla pacjenta z hiperurykemią i dną moczanową
Kobieta, jadłospis 1800 kcal
Śniadanie:
Kanapki z oliwą/olejem, sałatą i serkiem wiejskim plus ogórek zielony:
Chleb orkiszowy 70 g 2 kromki
Olej lniany/oliwa z oliwek 12 g 1 łyżka
Sałata
Serek wiejski 50 g 1/3 opakowania 150 g
Ogórek zielony 200 g 1 sztuka zamiennie kilka oliwek/kapary
II Śniadanie:
Serek homogenizowany z miodem i płatkami migdałowymi:
Serek homogenizowany 75 g ½ op 150 g
Miód 25 g 1 łyżka
Płatki migdałowe 15g 1 i ½ łyżki
Przekąska:
Banan 120 g 1 sztuka
Orzechy włoskie/pekan/macadamia 30 g 3 łyżki
Obiad:
Krupnik:
Kaszę opłukać, zalać wodą, gotować na małym ogniu. Umyte, obrane i opłukane warzywa
zetrzeć na tarce, dodać do podgotowanej kaszy, dodać opłukane mięso razem gotować pod
przykryciem. Na końcu dodać mleko, sól do smaku, oliwę, zagotować. Przed podaniem dodać
zieloną pietruszkę.
Marchew 100 g 1 sztuka
Pietruszka 70 g 1 sztuka
Kasza jęczmienna pęczak 50 g ½ woreczka
Mięso z piersi indyka/kurczaka 100 g ½ piersi
Mleko 1.5 % 100 g ½ szklanki
Oliwa z oliwek 12 g 1 łyżka
Natka pietruszki 10 g 1 łyżka
Sól, szczypta
Kolacja:
Sałatka jarzynowa plus kromka chleba:
Warzywa ugotować, pokroić w kostkę, dodać jogurt grecki lub naturalny, oliwę oraz
przyprawy
Ziemniaki 70 g 1 sztuka
Marchew 50 g 1 mała sztuka
Pietruszka 50 g 1 sztuka
Seler 20 g 1 kawałek
Ogórek kiszony 100 g 1 sztuka
Jogurt grecki 50 g ¼ szklanki
Oliwa z oliwek 12 g 1 łyżka
Chleb orkiszowy 35 g 1 kromka
Podsumowując, dieta w wielu przypadkach może mieć charakter leczniczy. W szczególności
jest to istotne rozpatrując zaburzenia metaboliczne, takie jak hiperglikemia (podwyższone
stężenie cukru), hipercholesterolemia (wysoki poziom cholesterolu), czy hiperurykemia
(podwyższone stężenie kwasu moczowego). Podstawą leczenia we wspomnianych
zaburzeniach metabolicznych jest odpowiednio skomponowana dieta, która powinna być
nowym sposobem żywienia pacjenta, kontynuowanym bezterminowo.
Bibliografia:

  1. Harland JI. Food combinations for cholesterol lowering. Nutr Res Rew 2012;25(2):
    249 – 266.
  2. Berglund L, Brunzell JD, Goldberg AC et al. Evaluation and treatment of
    hypertriglyceridemia: An endocrine society clinical practice guideline. J Clin
    Endocrinol Metab 2012;97(9):2969 – 2989.
  3. Zhang J, Li L, Song P et al. Randomized controlled trial of oatmeal consumption
    versus noodle consumption on blood lipids of urban Chinese adults with
    hypercholesterolemia. Nutrition 2012;11:54.
  4. Ota A, Ulrih NP. An Overview of Herbal Products and Secondary Metabolites Used
    for Management of Type Two Diabetes. Front Pharmacol 2017;6;8:436.

Interakcje leków z żywnością

autor: dr n. med. Angelika Kargulewicz

Przyjmując konkretne leki warto pamiętać, jakich produktów spożywczych unikać, aby zmniejszyć ryzyko wystąpienia interakcji. Zwróćmy uwagę, że sam fakt przyjmowania kilku różnych leków wiąże się z dużym prawdopodobieństwem wystąpienia interakcji, natomiast zwyczajowa dieta stanowi kolejny element, który może na to wpłynąć. Skutki interakcji lek-pożywienie mogą być różne. Interakcja może wpłynąć na mniejszą skuteczność działania leku (np. antybiotyk plus składniki mineralne zawarte w suplementach diety czy produktach spożywczych), brak efektu terapeutycznego i poprawy klinicznej (popijanie preparatów żelaza herbatą), a nawet krwawienie śródczaszkowe (np. spożycie preparatów z grupy inhibitorów MAO z dojrzewającym serem).

Czym popijać leki ?

Podstawowym warunkiem, istotnym dla optymalnego działania leków jest rodzaj płynu, jakim je popijamy. I tutaj najlepszą opcją będzie pełna szklanka wody przegotowanej lub źródlanej (w przeciwieństwie do mineralnej nie zawiera składników mineralnych, które mogą wpłynąć na wchłanianie substancji leczniczej). Warto sobie uświadomić, że sok/kawa/herbata nie nadają się do popijania leków. Przykładowo popicie penicyliny (antybiotyk) sokiem owocowym spowoduje rozkład leku w kwaśnym środowisku i brak jego działania leczniczego. Innym przykładem jest popicie kawą teofiliny (lek stosowany w chorobach oskrzeli). Taka mieszanka spowoduje niepokój, ból głowy, pobudzenie, zaburzenia snu a nawet tachykardię (przyspieszony rytm pracy serca). Z kawą nie powinniśmy również łączyć preparatów przeciwbólowych (np. Aspiryna, Polopiryna, Pabialgin), gdyż takie połączenie nie tylko nasila przeciwbólowe działanie leku, ale może być również przyczyną niebezpiecznych powikłań. Konkluzja jest jednoznaczna – leki najlepiej popijać wodą.

Leki przyjmowane na „pusty żołądek”

Niektóre substancje farmakologiczne wymagają podania na tzw. „pusty żołądek”, czyli po upływie co najmniej 1-2 godzin od momentu spożycia posiłku. Przyjęcie takich leków wraz z pożywieniem może wpłynąć na zmniejszenie siły ich działania. Przykładem wspomnianych substancji leczniczych jest: izoniazyd (stosowany w leczeniu gruźlicy), nifedypina (stosowana w chorobie wieńcowej, leczeniu migren, czy kardiomiopatii), czy propranolol (leczenie nadciśnienia tętniczego krwi). Wymienione powyżej leki powinny być spożywane na jedną godzinę przed lub 2 godziny po posiłku, tak aby zachować ich optymalne działanie.

Leki drażniące przewód pokarmowy

Warto mieć na uwadze, że nie wszystkie leki powinny być przyjmowane na czczo, czy na pusty żołądek. Pamiętajmy, że niektóre preparaty farmakologiczne wykazują silnie drażniące działanie na przewód pokarmy człowieka. W tabeli poniżej została przedstawiona lista leków, które powinny być przyjmowane z posiłkiem lub tuż po spożyciu posiłku, tak aby uniknąć drażniącego działania na przewód pokarmowy.

Tabela 1. Leki drażniące przewód pokarmowy – powinny być przyjmowane wraz
z posiłkiem lub bezpośrednio po konsumpcji

Nazwa leku Zastosowanie
Metformina (nazwy handlowe: Metformax, Glucophage, Siofor, Formetic) W leczeniu cukrzycy i insulinooporności
Kwas acetylosalicylowy (nazwy handlowe: Polopiryna, Aspiryna) Działanie przeciwbólowe, przeciwgorączkowe, przeciwzapalne
Fenylobutazon (nazwa handlowa: Butapirazol) Działanie przeciwbólowe, przeciwgorączkowe, przeciwzapalne
Bromokryptyna (nazwa handlowa: Bromergon, Parlodel, Bromocorn) Leczenie mlekotoku, stosowany w chorobie Parkinsona
Fenytoina (nazwa handlowa: Phenytoinum) Lek przeciwpadaczkowy i przeciwdrgawkowy
Ibuprofen (nazwa handlowa: Ibum, Ibufen, Nurofen) Niesteroidowy lek przeciwzapalny (działanie przeciwbólowe, przeciwgorączkowe)
Indometacyna (nazwa handlowa: Elmetacin) Reumatoidalne zapalenie stawów
Metronidazol (nazwa handlowa: Metronidazol) Leczenie zakażeń bakteryjnych
i pierwotniakowych
Żelazo (nazwa handlowa: Hemofer, Ascofer) Leczenie niedokrwistości z niedoboru żelaza

„Efekt serowy”

Szczególnie niebezpiecznym połączeniem są leki z grupy inhibitorów MAO (monoaminooksydazy) oraz pokarmy zawierające w swoim składzie tyraminę. Leki z grupy inhibitorów MAO to przykładowo Mocloxil, Moklobemid i Parnate stosowane w leczeniu zespołów depresyjnych. Z kolei pokarmy o wysokiej zawartości tyraminy to przede wszystkim przejrzałe banany oraz sery dojrzewające. Tyramina występuje również w drożdżach, wędzonych i marynowanych rybach, kiełbasie pepperoni oraz bologne, długo przechowywanej wątróbce, salami, bobie, czekoladzie, przejrzałym awokado, figach, sosie sojowym oraz winach (Wermut, Chianti) i likierach. Połączenie wspomnianych leków (inhibitory MAO) i pokarmów zawierających tyraminę może prowadzić do gwałtownego wzrostu ciśnienia tętniczego krwi, uczucia kołatania serca, bólu głowy, a także groźnych przełomów nadciśnieniowych i wylewu śródczaszkowego.

„Reaktywny” grejpfrut

Grejpfrut to owoc o szczególnie dużych walorach odżywczych. Zawiera szereg substancji o działaniu bioaktywnym, takich jak furanokumaryny, naryngenina, czy kwas galakturonowy. Substancje te odpowiadają za zdrowotne właściwości grejpfruta (m. in. działanie obniżające stężenie cholesterolu w surowicy krwi). Z drugiej strony wspomniane składniki interferują z metabolizmem poszczególnych substancji leczniczych (tabela 2). Osoby przyjmujące leki obniżające poziom cholesterolu, ciśnienie tętnicze krwi, czy terapeutyki o działaniu uspokajającym, w szczególności powinny unikać spożywania grejpfruta oraz soków na nim bazujących.

Tabela 2. Leki, które nie powinny być łączone z grejpfrutem – ich podanie wraz
z grejpfrutem powoduje nawet 3-12 krotny wzrost stężenia leku w surowicy krwi i związane
z tym działania niepożądane

Grupa leków Skutek interakcji z grejpfrutem/sokiem grejpfrutowym
Blokery kanału wapniowego (np. nifedypina, felodypina, adalat, nitrendypina) – leki stosowane w leczeniu nadciśnienia tętniczego krwi i choroby niedokrwiennej serca Spowolnienie rytmu pracy serca, bóle głowy, hipotonia ortostatyczna (zawroty głowy po szybkim wstaniu z pozycji leżącej)
Statyny (np. simwastatyna, atorwastatyna) – leki obniżające stężenie cholesterolu w surowicy krwi Uszkodzenie mięśni, biegunka, zmęczenie, świąd skóry, zaburzenia ostrości widzenia
Benzodiazepiny (np. midazolam, triazolam) – leki nasenne i uspokajające Depresja krążeniowa i oddechowa
Leki przeciwhistaminowe (np. astemizol) – leki stosowane w terapii chorób alergicznych Zaburzenia rytmu serca (częstoskurcz)
Leki immunosupresyjne (np. sandimmun) – leki zapobiegające odrzuceniu przeszczepu Wzrost ciśnienia tętniczego krwi, drgawki, drżenie kończyn
Leki przeciwwirusowe (np. sankwinawir) – lek stosowany w leczeniu zakażeń wirusem HIV Ból głowy osłabienie

Lukrecja w syropach przeciwkaszlowych i herbatach ziołowych

Kolejnym surowcem, który może wchodzić w interakcję z lekami jest lukrecja, roślina o znanych walorach zdrowotnych. Jest dodawana m. in. do preparatów stosowanych w leczeniu niestrawności, choroby wrzodowej i kaszlu. Substancją o silnym działaniu aktywnym jest glicyryzyna, która odpowiada za efekt moczopędny i wykrztuśny. Nie mniej jednak, glicyryzyna zawarta w lukrecji może powodować szereg działań niepożądanych po połączeniu z substancjami farmakologicznymi. Przykładowo lukrecja w połączeniu z diuretykami (leki moczopędne, np. furosemid) sprzyja usuwaniu potasu z organizmu. Do innych działań niepożądanych wspomnianej interakcji należą: bolesne skurcze mięśni, zatrzymanie płynu w organizmie, osłabienie, nadciśnienie tętnicze krwi, a nawet zaburzenia rytmu serca. Lukrecja nie powinna być również łączona z preparatami naparstnicy (np. bemecor, digoxin) stosowanymi w chorobach serca. Skutkiem takiej interakcji może być zwolnienie czynności i zaburzenia rytmu serca oraz blok przedsionkowo-komorowy.

Pozostałe interakcje leków z żywnością

W tabeli nr 3 zostały omówione pozostałe leki oraz pokarmy, których należy unikać w trakcie ich stosowania. Wskazano również potencjalne skutki interakcji. Warto mieć na uwadze, że przykładowo podczas terapii digoksyną nie jest zalecana kompletna rezygnacja z błonnika pokarmowego. Ważne jest, aby nie przyjmować posiłków bogatobłonnikowych (otręby, owsianka, chleb razowy) w trakcie samego przyjmowania leku. Posiłek taki można zjeść po upływie 1-2 godzin od momentu spożycia digoksyny.

Tabela 3. Interakcje leków z żywnością – skutki i działania niepożądane.

LEKI STOSOWANE W CHOROBACH UKŁADU SERCOWO-NACZYNIOWEGO
Nazwa międzynarodowa Przykłady nazw handlowych Skutki interakcji ze składnikami żywności
METOPROLOL BETALOC METOCARD METOPROLOL POSIŁKI BOGATOTŁUSZCZOWE – PRZYSPIESZAJĄ I ZWIĘKSZAJĄ WCHŁANIANIE β-BLOKERÓW Z PRZEWODU POKARMOWEGO   SKUTEK: RYZYKO ZWOLNIENIA CZYNNOŚCI SERCA, ZABURZEŃ RYTMU, SPADKU CIŚNIENIA TĘTNICZEGO KRWI, NIEWYDOLNOŚCI SERCA
OKSPRENOLOL CORETAL
PROPRANOLOL PROPRANOLOL
BISOPROLOL BISOCARD CONCOR CORECTIN
ENALAPRYL BENALAPRIL EDNYT ENALAPRIL ENAP ENARENAL MAPRYL POSIŁEK OBNIŻA BIODOSTĘPNOŚĆ NIEKTÓRYCH INHIBITORÓW ACE SKUTEK: OSŁABIENIE EFEKTÓW TERAPEUTYCZNYCH   SÓD – OGRANICZENIE SPOŻYCIA (ZWŁASZCZA PO 65 ROKU ŻYCIA) I JEDNOCZESNE PRZYJMOWANIE INHIBITORÓW ACE SKUTEK: RYZYKO ZABURZENIA UKRWIENIA NEREK   SOLE POTASOWE, DUŻE ILOŚCI SOKU POMIDOROWEGO  SKUTEK: WZROST POTASU W SUROWICY KRWI – ZABURZENIE RYTMU SERCA, SENNOŚĆ, SPLĄTANIE
KAPTOPRYL CAPTOPRIL
METYLODIGOKSYNA BEMECOR MEDIGOX BŁONNIK ZMNIEJSZA WCHŁANIANIE LEKU SKUTEK: SŁABSZE DZIAŁANIE LEKU   LUKRECJA
SKUTEK: ZWOLNIENIE CZYNNOŚCI SERCA, ZABURZENIA RYTMU SERCA
DIGOKSYNA DIGOXIN
LEKI STOSOWANE W LECZENIU ZABURZEŃ PROFILU LIPIDOWEGO
Nazwa międzynarodowa Przykłady nazw handlowych Skutki interakcji ze składnikami żywności
LOWASTSTYNA LIPROX LOVASTEROL LOVASTATINUM SOK GREJPFRUTOWY  ZMNIEJSZA METABOLIZM LEKU SKUTEK: MIOPATIA, RYZYKO USZKODZENIA WĄTROBY
SYMWASTATYNA CARDIN SIMVACHOL VASILIP ZOCOR
ANTAGONIŚCI WITAMINY K
Nazwa międzynarodowa Przykłady nazw handlowych Skutki interakcji ze składnikami żywności
WARFARYNA COUMADIN WARZYWA KAPUSTNE
I INNE ZAWIERAJĄCE DUŻO WITAMINY K (KAPUSTA, BRUKSELKA, ZIELONA SAŁATA, KALREPA, SZPARAGI, SZPINAK, AWOKADO, SOCZEWICA, KALFIOR, BROKUŁY, SOJA, PŁATKI OWSIANE, OTRĘBY, WĄTROBA, OLEJ SOJOWY) SKUTEK: OSŁABIENIE DZIAŁANIA LEKU
ACENOKUMAROL SINTROM SYNCUMAR
LEKI STOSOWANE W CHOROBACH UKŁADU ODDECHOWEGO
Nazwa międzynarodowa Przykłady nazw handlowych Skutki interakcji ze składnikami żywności
AMINOFILINA AMINOPHYLLINUM POSIŁKI OBFITE W TŁUSZCZ ORAZ CZERWONA PAPRYKA (SOSY, PRZECIERY) – ZWIĘKSZAJĄ WCHŁANIANIE LEKU Z PRZEWODU POKARMOWEGO SKUTEK: PRZYSPIESZENIE CZYNNOŚCI SERCA   PRODUKTY GRILLOWANE SKUTEK: ZNIESIENIE EFEKTU LECZNICZEGO   KOFEINA ZNACZNIE POTĘGUJE DZIAŁANIE LEKU SKUTEK: NIEPOKÓJ , POBUDZENIE, ZABURZENIA SNU
TEOFILINA AFONILUM EUPHYLLIN THEOPHYLLINUM THEOSPIREX THEOVENT
LEKI STOSOWANE W CHOROBACH UKŁADU NERWOWEGO
TRÓJCYKLICZNE LEKI PRZECIWDEPRESYJNE
Nazwa międzynarodowa Przykłady nazw handlowych Skutki interakcji ze składnikami żywności
AMITRYPTYLINA AMITRIPTYLINUM POSIŁKI Z DUŻĄ ILOŚCIĄ TŁUSZCZU – ZWIĘKSZONE WCHŁANIANIE LEKU SKUTEK: PRZYSPIESZENIE CZYNNOŚCI SERCA, SPADEK CIŚNIENIA TĘTNICZEGO KRWI, NAPADY DRGAWEK   BŁONNIK SKUTEK: BRAK EFEKTU TERAPETUCZNEGO   SOK GREJPFRUTOWY ZMNIEJSZA METABOLIZM LEKU SKUTEK: POTLIWOŚĆ, SENNOŚĆ, NIEPOKÓJ
IMIPRAMINA IMIPRAMIN
KLOMIPRAMINA ANAFRANIL

Podsumowanie

Podczas przyjmowania leków ważne jest przestrzeganie kilku niezwykle istotnych zasad:

  • Zawsze należy czytać ulotkę dołączona do leku. W razie trudności z interpretacją, warto zasięgnąć porady specjalisty
  • Leki należy popijać wodą (optymalnie pełną szklanką). Herbata, kawa, mleko i sok (zwłaszcza grejpfrutowy) nie nadają się do popijania leków
  • Nie należy mieszać leku w gorącym napoju, ponieważ wysoka temperatura może zmniejszyć jego skuteczność
  • Jeśli posiłek zaburza działanie leku, najlepiej zażyć go 1-2 godziny przed lub 2 godziny po posiłku
  • Preparaty witaminowo-mineralne mogą zaburzyć działanie leku, w związku z czym nie należy ich przyjmować w tym samym czasie, co leki
  • Nigdy nie należy spożywać leków wraz z alkoholem
  • Występujące w trakcie farmakoterapii niepokojące objawy, takie jak: zaburzenia rytmu serca, nagły wzrost lub spadek ciśnienia tętniczego krwi, omdlenia, bóle głowy, czy drżenie rąk, mogą być skutkiem niewłaściwego zażywania leku z posiłkiem lub zażywania niezalecanych składników pokarmowych w trakcie leczenia farmakologicznego

Dieta w chorobie Hashimoto

autor: dr n. med. Angelika Kargulewicz

Autoimmunologiczne zapalenie tarczycy o typie Hashimoto to obecnie jedna z najczęściej występujących chorób gruczołu tarczowego. Choroba Hashimoto dotyczy szczególnie kobiet i wpływa na występowanie szeregu objawów, które w znaczący sposób obniżają jakość życia dotkniętej nią osoby. Odpowiednia dieta, ale również szeroko pojęty styl życia pozwala na złagodzenie dolegliwości i poprawę codziennego funkcjonowania.

Choroba Hashimoto

Choroba Hashimoto polega na nieprawidłowej reakcji układu odpornościowego, który produkuje nadmierne ilości przeciwciał skierowanych przeciwko komórkom tarczycy (u osób z chorobą Hashimoto stwierdza się podwyższone wartości przeciwciał – antyTPO oraz antyTG). Warto pamiętać, że chorobie Hashimoto nie zawsze towarzyszy niedoczynność tarczycy. Osoba z chorobą Hashimoto może funkcjonować wiele lat będąc w stanie tzw. eutyreozy, czyli prezentując prawidłowe wartości hormonów tarczycowych w surowicy krwi. Niejednokrotnie dopiero po wielu latach trwania choroby przeciwciała produkowane przez organizm osoby chorej niszczą miąższ tarczycy, dochodzi do zaburzenia wewnętrznej równowagi i rozwoju niedoczynności tarczycy. Pamiętajmy, że osoba z chorobą Hashimoto nie musi być otyła, nie mniej jednak choroba predysponuje do nadmiernej masy ciała. Leczenie farmakologiczne (preparaty lewotyroksyny), prawidłowa dieta i aktywność fizyczna pozwalają utrzymać prawidłową masę ciała.

Pierwszy krok w leczeniu choroby Hashimoto

Na wstępie warto zwrócić uwagę na gospodarkę hormonalną organizmu. W sytuacji niedoczynności tarczycy (podstawowy parametr sugerujący niedoczynność tarczycy to podwyższone stężenie TSH w surowicy krwi) pierwszym krokiem jest zastosowanie odpowiedniego leczenia farmakologicznego pod okiem endokrynologa. Nieleczona niedoczynność tarczycy może wpływać na:

  • Tendencję do nadmiernej masy ciała
  • Zwiększoną zawartość tkanki tłuszczowej w organizmie
  • Zmniejszoną ilość beztłuszczowej masy ciała i wody w organizmie
  • Obniżone tempo przemiany materii
  • Spowolnienie perystaltyki przewodu pokarmowego i skłonność do zaparć

Jak powinna wyglądać dieta osoby z chorobą Hashimoto ?

Dieta osoby z chorobą Hashimoto przede wszystkim powinna być urozmaicona i dostarczać produkty spożywcze z możliwe jak największej liczby grup artykułów żywnościowych (warzywa, owoce, produkty zbożowe, białko zwierzęce i roślinne, oleje, pestki, ziarna). Warto zwrócić uwagę, aby codziennie przygotowywane posiłki były w jak największym stopniu naturalne. W tym celu przydatną umiejętnością będzie czytanie etykiet produktów spożywczych i unikanie tych artykułów, które dostarczają znaczących ilości dodatków, utwardzonych tłuszczy, czy cukru rafinowanego. W trakcie zakupów warto uwzględnić kilka wskazówek:

  • Wybierając pieczywo zawsze czytaj jego skład. Przykładowo dobrej jakości chleb żytni razowy powinien zawierać: zakwas żytni, mąkę żytnią, wodę i sól. Dopuszczalne są wszelkiego rodzaju pestki, czy ziarna typu: słonecznik, dynia, len, chia. Z kolei unikać należy: słodu jęczmiennego, syropu glukozowo-fruktozowego, melasy, karmelu, zaciemniaczy i innych substancji słodzących.
  • Unikaj kupowania produktów zawierających w swoim składzie kwasy tłuszczowe trans lub kwasy tłuszczowe utwardzone. Zalecanymi tłuszczami w diecie osób z chorobą Hashimoto są naturalne oleje roślinne, takie jak: oliwa z oliwek, olej lniany, olej konopny czy olej z czarnuszki.
  • Zwróć uwagę na zawartość cukru. Niektóre produkty mogą zawierać znaczącą ilość węglowodanów prostych. Przykładem są wysoko przetworzone produkty mleczne, napoje roślinne, czy wszelkiego rodzaju słodycze. Przetwory mleczne powinny być naturalne, natomiast wybierając napój roślinny (kokosowy,  migdałowy, czy owsiany) warto sięgać po te, które dostarczają < 5-6 g cukru/100 ml produktu.
  • Wybieraj artykuły o jak najkrótszym składzie i w miarę możliwości zawierające jak najbardziej naturalne składniki. Warto zmniejszyć spożycie produktów, które mają w swoim składzie substancje takie, jak: karboksymetyloceluloza, maltodekstryny, polisorbat, aspartam, czy emulgatory. Bezpiecznym wyborem będą świeże warzywa, owoce, ziarna, orzechy, oleje roślinne, pełnoziarniste produkty zbożowe, świeże mięso i ryby, z których samodzielnie można przygotować odżywcze, a zarazem smaczne posiłki.

Postaw na białko

Z uwagi na obniżone tempo przemiany materii, niezwykle istotnym elementem codziennej diety osób z chorobą Hashimoto jest pełnowartościowe białko. Proteiny takie znajdziemy przede wszystkim w pokarmach pochodzenia zwierzęcego, które dostarczają wszystkich aminokwasów niezbędnych do syntezy białka ustrojowego. Przykładowe zawartości białka w produktach zwierzęcych i roślinnych przedstawia tabela 1.

Tabela 1. Zawartość białka w 100 g produktu.

Nazwa produktu
i miara domowa
Białko [g] Nazwa produktu
i miara domowa
Białko [g]
Mleko spożywcze 2 % (ok. ½ szklanki) 3.4 Makrela świeża (ok. 4 czubate łyżki) 18.7
Jogurt 2 % (ok. ½ szklanki) 4.3 Kasza gryczana (1 woreczek) 12.6
Ser twarogowy tłusty (1/2 kostki 200 g) 17.7 Kasza jęczmienna perłowa (1 woreczek) 6.9
Ser twarogowy chudy (1/2 kostki 200 g) 19.8 Makaron dwujajeczny (ok. 1 i ¼ szklanki) 12.0
Jaja kurze całe (2 małe sztuki) 12.5 Mąka pszenna, typ 550 (1 niepełna szklanka) 10.5
Cielęcina – udziec (1 porcja) 19.9 Chleb graham (ok. 4 kromki) 8.3
Wieprzowina schab z kością (1 porcja) 21.0 Chleb zakopiański (ok. 4 kromki) 7.7
Kurczak – pierś (1/2 piersi) 21.5 Fasola szparagowa (garść) 2.4
Kurczak – tuszka (1 porcja) 18.6 Soja, nasiona suche (ok. ½ szklanki) 34.3
Kiełbasa zwyczajna (1 sztuka) 17.6 Ziemniaki (2 małe sztuki) 1.9
Polędwica luksusowa (ok. 6 plastrów) 19.5 Jabłko (1 mała sztuka) 0.4
Szynka wieprzowa gotowana (ok. 6 plastrów) 16.4 Porzeczki czarne (ok. 2-3 garści) 1.3
Dorsz świeży (1 porcja) 17.7 Orzechy włoskie (ok. 3 garści) 16.0
    Żelatyna (ok. 12 łyżek) 84.2

Oprócz białka zwierzęcego, warto pamiętać również o białku roślinnym, które co prawda cechuje się nieco niższą wartością odżywczą niż białko zwierzęce, ale przy odpowiednim połączeniu pokarmów „na talerzu” umożliwi podaż wszystkich niezbędnych aminokwasów. Spożywając rośliny strączkowe, warto łączyć je z pełnoziarnistymi kaszami (kasza jaglana, gryczana, komosa ryżowa, amarantus, teff) oraz nasionami i pestkami (pestki dyni, słonecznika, orzechy). Takie połączenie zapewni pełen komplet aminokwasów egzogennych, czyli takich które muszą być dostarczane wraz z dietą.

Nabiał w diecie pacjenta z chorobą Hashimoto

Nabiał stanowi grupę produktów spożywczych dostarczających w codziennej diecie znaczących ilości białka oraz wapnia. Wybierając konkretne rodzaje produktów nabiałowych warto zwrócić uwagę, aby cechowały się minimalnym stopniem przetworzenia. W niektórych sytuacjach klinicznych, takich jak alergia na kazeinę, czy nietolerancja laktozy zalecane jest wykluczenie lub ograniczenie nabiału w diecie, jednakże sytuacja taka nie dotyczy wszystkich pacjentów z chorobą Hashimoto. Wykluczenia dotyczące nabiału powinny być uzasadnione klinicznie. W tym celu stosuje się diagnostykę: w przypadku nietolerancji laktozy – wodorowy test oddechowy, natomiast alergię na kazeinę (białko mleka) diagnozuje się w oparciu o testy alergiczne. W przypadku rozpoznania nietolerancji laktozy należy ograniczyć pokarmy bogate w laktozę, w szczególności mleko. W takiej sytuacji dopuszcza się spożywanie nabiału bez laktozy (mleko, sery, jogurty). Z kolei jeżeli mamy do czynienia z alergią na białko mleka krowiego, odstawić należy wszystkie produkty, które stanowią źródło takiego białka – mleko, sery, twarogi, jogurty, kefir, maślanka. W takiej sytuacji ważne jest dostarczenie alternatywnych źródeł wapnia, takich jak np. wzbogacane w wapń napoje roślinne (np. napój migdałowy, kokosowy, owsiany) oraz inne pokarmy obfitujące w wapń (mak, sezam, migdały, jarmuż, woda wysoko zmineralizowana ze zwiększoną zawartością wapnia).

Gluten w diecie osoby z chorobą Hashimoto

Wiele kontrowersji i mitów powstało wokół spożywania glutenu przez osoby z chorobą Hashimoto. Jak się okazuje, nie ma jednoznacznych rekomendacji które określałyby dietę bezglutenową jako bezwzględne wskazanie u osób z chorobą Hashimoto. Nie mniej jednak badania kliniczne dostarczają informacji, że uzasadnione jest ograniczenie/zmniejszenie spożycia glutenu w diecie osób z chorobą Hashimoro. Co to oznacza w praktyce ? A mianowicie warto w ciągu dnia zastępować niektóre posiłki glutenowe (chleb, bułki, wypieki, makarony) ich odpowiednikami nie zawierającymi glutenu (kasza jaglana, makaron ryżowy, teff, amarantus, mąka kasztanowa, itp.). Takie postępowanie może przyczynić się do zmniejszenia przesiąkliwości bariery jelitowej i toczącego się stanu zapalnego.

Ważne składniki w diecie osób z chorobą Hashimoto:

  • Selen – jego niedobór może nasilić rozrost gruczołu tarczowego. Zalecane dzienne spożycie dla osób dorosłych wynosi 55-75 μg. Źródła pokarmowe to: orzechy brazylijskie, ostrygi, tuńczyk, nasiona słonecznika, mięso (wieprzowina, wołowina, indyk, kurczak, jagnięcina), grzyby, żyto.
  • Witamina D3 – jej niedobór może wpływać na rozwój choroby Hashimoto. Zalecana suplementacja diety witaminą D3 u osób dorosłych w populacji wynosi 2000 IU/dzień, z kolei u osób z otyłością 4000 IU/dzień.
  • Kwasy omega-3 (EPA, DHA) – wykazują działanie przeciwzapalne i są zalecane w diecie osób z chorobą Hashimoto. Rekomendowana suplementacja diety kwasami tłuszczowymi EPA i DHA wynosi ok. 1000 mg/dzień.

Czy osoba z chorobą Hashimoto może spożywać warzywa krzyżowe (brokuł, kalafior, brukselka, kapusta) ?

Warzywa krzyżowe (kapusta, brukselka, kalafior, soja, orzechy ziemne, szpinak) zawierają w swoim składzie tzw. substancje goitrogenne (wolotwórcze). Z tego powodu są często eliminowane przez osoby z chorobami tarczycy. Jednak jak się okazuje nie ma potrzeby ich całkowitego wykluczenia z diety, ponieważ przykładowo szpinak, kapusta czy brokuły stanowią jednocześnie bogate źródło substancji antyoksydacyjnych, błonnika pokarmowego oraz fitozwiązków. Zatem ważne jest umiarkowanie w ich spożyciu, a nie całkowita eliminacja z jadłospisu. Ponadto, pomocna będzie obróbka kulinarna. Jak się okazuje gotowanie warzyw krzyżowych obniża zawartość goitrogenów nawet o ok. 30 %. W trakcie gotowania kalafiora, kapusty, czy brokuła ważne jest, aby nie przykrywać naczynia w którym odbywa się obróbka, tak aby substancje wolotwórcze mogły się ulotnić. W celu usunięcia goitrogenów z orzechów ziemnych, zalecane jest moczenie ich w wodzie. Z kolei warto pamiętać o wykluczeniu soi z diety osoby z chorobą Hashimoto, ponieważ jej spożycie może hamować aktywność peroksydazy tarczycowej (TPO) oraz obniżać wchłanianie hormonów tarczycy w jelitach.

Zalecane pokarmy o dużej sile bioaktywnej

Oprócz podstawowych makro- i mikroskładników, w diecie osoby z chorobą Hashimoto warto zadbać o cząsteczki bioaktywne i wysoki potencjał antyoksydacyjny. Źródłem składników bioaktywnych są przede wszystkim warzywa i owoce, ale nie zapominajmy o ziołach i przyprawach, które z powodzeniem mogą być stosowane w codziennym jadłospisie:

  • Napar ze skrzypu: (zaparzać pod przykryciem 10 minut) – działa moczopędnie, przez co ułatwia usuwanie z organizmu niepożądanych produktów przemiany materii.
  • Rewitalizujący sok: 1 pęczek kolendry; 1 szklanka wody mineralnej; sok z 1 cytryny; stewia; 10 kropli chlorofilu. Składniki zmiksować.
  • Napar z czystka: 2 łyżeczki ziela czystka; 1 szklanka wrzącej wody. Ziele zalać wrzącą wodą, pozostawić na 5 minut.
  • Napar z pokrzywy: wykazuje korzystne działanie metaboliczne (usprawnia procesy trawienne i nieznacznie obniża stężenie glukozy w surowicy krwi).
  • Napar z kurkumy: 1 łyżeczka kurkumy; 1 łyżeczka imbiru; szczypta pieprzu, szczypta cynamonu; sok z 1 cytryny; odrobina miodu; 1 szklanka ciepłej wody. Składniki wsypać do szklanki, wlać sok z cytryny i ciepłą wodę, wymieszać.
  • Zmielone nasiona czarnuszki siewnej dodawane do potraw: łyżeczka dziennie wpłynie korzystnie na funkcjonowanie gruczołu tarczowego

Przykładowe jadłospisy dla osób z chorobą Hashimoto

Wartość energetyczna diety: 1700 kcal; dieta pełnowartościowa

I Śniadanie:

Jajecznica z suszonym pomidorem oraz kanapki:

            Jajka                                       116 g 2 sztuki

            Oliwa z oliwek rafinowana    6 g 1 łyżeczka

            Suszone pomidory z oleju rzepakowego kilka sztuk

            Chleb żytni razowy                70 g 2 kromki

            Sałata

II Śniadanie:

Jogurt naturalny                                 150 g ¾ szklanki

Banan                                                 60 g 1 mała sztuka

III Śniadanie

Marchew tarta z tartym jabłkiem z dodatkiem oliwy:

Marchew                                100 g 1 sztuka

            Jabłko                                     200 g 1 sztuka

            Oliwa z oliwek                       6 g 1 łyżeczka

            Cynamon

Obiad:

Pesto z suszonych pomidorów:

Wszystkie składniki pesto zmiksować w blenderze, doprawić solą i pieprzem. Ugotować makaron. Zagotować pomidory z kartonika, dodać pesto i rozgniecione ziarna czerwonego pieprzu, zmiksować. Wymieszać z makaronem.

Pomidory w oleju rzepakowym 100 g ok. 5 sztuk

Orzeszki pinii/nerkowca, zrumienione na patelni 20 g 2 łyżki

½ małego ząbka czosnku

Starty parmezan                      20 g 2 łyżki

Oliwa z oliwek                       12 g 1 łyżka

1/6 łagodnej papryczki chili lub szczypta chili

NA MAKARON:

Makaron razowy                    60 g 2/3 szklanki suchego makaronu

3 ziarenka czerwonego pieprzu

Pomidory w kartoniku           400 g 1 op 400 g

Kolacja:

Sałatka z tuńczyka plus kromka pieczywa:

Tuńczyka odsączyć z zalewy, wymieszać z pokrojonym pomidorem, ogórkiem, olej rzepakowy/lniany oraz ziołami prowansalskimi i bazylią. Do smaku można dodać kilka plastrów pokrojonej cebuli czerwonej.

            Sałata                                      20 g 4 liście

            Tuńczyk w sosie własnym     150 g 1 puszka 150 g

            Pomidor                                  200 g 1 sztuka

            Ogórek                                   200 g 1 mała sztuka

            Olej rzepakowy/oliwa z oliwek 12 g 1 łyżka

            Zioła, pieprz, cebula

Chleb żytni razowy                            35 g 1 kromka

 (do 4 składników: mąka żytnia, zakwas, woda, sól)

Wartość energetyczna diety: 1500 kcal; dieta bez kazeiny i glutenu

I Śniadanie:

Komosa z dodatkami:

Komosę wypłukać we wodzie i ugotować

            Komosa                                  45 g ¼ szklanki suchej kaszy

            Dowolne kiełki

            Łosoś wędzony                      100 g 1 op 100 g zamiennie inna ryba, np. halibut/pstrąg

            Sok z cytryny – skropić łososia

II Śniadanie:

Koktajl malinowy:

Składniki zmiksować 

            Napój ryżowy/kokosowy       200 g1 szklanka

            lub migdałowy z wapniem

            Mleczko kokosowe                30 g ok. 2-3 łyżki

            Maliny mrożone                     280 g 2 szklanki

            Orzechy brazylijskie               20 g 2 łyżki

Przekąska:

Pomarańcza                                        200 g 1 mała sztuka

Migdały                                              20 g 2 łyżki

Obiad:

Wołowina (zamiennie może być pierś z kurczaka/indyka w takiej samej ilości) z warzywami:

Na patelni podgrzać rafinowaną oliwę z oliwek, dodać plastry cebuli i czosnek przeciśnięty przez praskę, następnie dodać zmieloną wołowinę oraz pokrojone w kostkę warzywa, doprawić pieprzem i ziołami

            Oliwa z oliwek rafinowana    12 g 1 łyżka

            Cebula czerwona kilka plastrów, czosnek ząbek

            Pomidorki koktajlowe            200 g ok. 10 sztuk

            Papryka                                  100 g ok. ¼ dużej sztuki

            Cukinia                                   200 g ok. ½ sztuki

            Zmielona wołowina               150 g 1 średniej wielkości porcja

            Pieprz, zioła

Kolacja:

Ugotowana kasza jaglana z papryką:

            Kasza jaglana                         30 g 1/6 szklanki suchej kaszy

            Papryka                                  100 g ok. ¼ dużej sztuki lub ½ mniejszej sztuki

W ciągu dnia do wypicia: 1.5 l wysoko zmineralizowanej wody o zwiększonej zawartości wapnia

Wartość energetyczna diety: 1600 kcal; dieta bez glutenu

I Śniadanie:

Płatki ugotowane na mleku roślinnym ze startym na tarce jabłkiem i lnem:

            Mleko roślinne                       200 g 1 szklanka

            Płatki z amarantusa                30 g 3 łyżki

            Jabłko                                     200 g 1 sztuka

            Len nasiona                            20 g 2 łyżki

II Śniadanie:

Kanapka z sałatą, polędwicą sopocką i rzodkiewką:

Chleb gryczany                      35 g 1 kromka

Sałata                                     

Polędwica                               15 g 1 plaster

Rzodkiewka                           120 g 1 pęczek

III Śniadanie:

Morele/nektarynki/kiwi                      100 g 2 sztuki

Seler naciowy                                    280 g ok. 4 łodygi

Obiad:

Sałatka z kaszą jaglaną:

Kaszę wsypać do rondla i prażyć przez kilka minut. Wlać 1/2 szklanki wody, dodać odrobinę soli i pieprz, wlać łyżeczkę oliwy i przykryć. Gotować pod przykryciem do miękkości. Garnek otworzyć, kaszę wyłożyć na talerz, przestudzić. Awokado obrać i pokroić w kostkę, skropić sokiem z cytryny. Paprykę również pokroić w kostkę, z kolei pomidorki na połówki. Kaszę wymieszać z sałatą, awokado, papryką i pomidorkami, wyłożyć na talerz. Na wierzchu położyć jajka sadzone.

Kasza jaglana                         45 g ¼ szklanki suchej kaszy

Sól – odrobina, pieprz, oliwa extra, cytryna

Garść sałaty (roszponka/rukola/bok choy)

Awokado                               140 g 1 sztuka

Czerwona papryka                 200 g ½ sztuki

Pomidorki koktajlowe            200  g ok. 10 sztuk

Jajka sadzone                         116 g 2 sztuki

Kolacja:

Sałatka Grecka:

Sałatę poszarpać, ser pokroić, warzywa umyć i pokroić, dodać odsączone oliwki, olej i przyprawy (np. pieprz, zioła prowansalskie)

            Sałata                                      30 g ok. 6 liści

            Pomidor                                  400 g 2 sztuki

Ogórek zielony                       200 g 1mała sztuka/zamiennie może być rzodkiewka ok. 10-12 sztuk

            Oliwki                                    25 g ok. 10 sztuk

            Ser Feta                                  100 g ok. 10 plastrów

            Olej rzepakowy/oliwa z oliwek 3 g ½ łyżeczki

Bibliografia:

  1. Molina V, Ehrenfeld M. Environmental factors in autoimmune diseases workshop. Autoimm Rev 2003;2:284–289.
  2. Benvenga S, Vigo MT, Metro D et al. Type of fish consumed and thyroid autoimmunity in pregnancy and postpartum. Endocrine 2016;52:120-129.
  3. Kawicka A. Postepy Hig Med. Dosw 2015.
  4. Liontiris MI, Mazokopakis EE. A concise review of Hashimoto thyroidits (HT) and the importance of iodine vitamin D and gluten on the autoimmunity and dietary management of HT patients. Points that need more investigation. Hell Nucl Med. 2017;20(1):51-56.
  5. Farhangi MA, Dehghan P, Tajmiri S et al. The effects of Nigella sativa on thyroid function, serum vascular endothelial growth factor (VEGF) – 1, Nesfatin-1 and anthropometric features in patients with Hashimoto’s thyroiditis: a randomized controlled trial. BMC CAM 2016;16:471.
  6. Zakrzewska E, Zegan M, Michota-Katulska E. Zalecenia dietetyczne w niedoczynności tarczycy przy współwystępowaniu choroby Hashimoto. Bromat Chem Toksykol 2015;2:117-127

Dieta antynowotworowa – czyli jak komponować codzienny jadłospis, aby zmniejszyć ryzyko rozwoju chorób nowotworowych

autor: dr n. med. Angelika Kargulewicz

Jak się okazuje aktywność fizyczna oraz prawidłowe żywienie może zmniejszyć aż o 1/3 ryzyko zachorowania na nowotwór, w tym również ryzyko rozwoju raka piersi. Na każdym etapie rozwoju raka składniki odżywcze mogą mieć wpływ na jego powstawanie.
W kontekście zapobiegania chorobie nowotworowej przede wszystkim zwraca się uwagę na:

  • Utrzymanie prawidłowej masy ciała
  • Zwiększoną podaż warzyw i owoców
  • Ograniczenie spożycia alkoholu
  • Zaprzestanie palenia tytoniu
  • Aktywność fizyczną

Jak powinna wyglądać prawidłowa masa ciała ?

Warto zacząć od tego, jak stwierdzić czy nasza masa ciała jest prawidłowa. Przydatnym wskaźnikiem jest BMI (ang. body mass index). Wartość prawidłowa to 18.5 – 24.9 kg/m2. Wartość BMI możemy w uproszczony sposób obliczyć dzieląc dwukrotnie masę ciała [kg] przez wzrost w metrach. Przykładowo, kobieta ważąca 85 kg i mierząca 1,68 m → 85 podzielone przez 1,68 i raz jeszcze podzielone przez 1,68 = 30,11 kg/m2. Uzyskana wartość wskazuje na otyłość. W tabeli poniżej została przedstawiona dokładna interpretacja wskaźnika BMI. Wartość BMI > 25 kg/m2 jest wskazaniem do optymalizacji masy ciała. Nawet niewielka redukcja masy ciała wpływa na poprawę parametrów metabolicznych, a co za tym idzie zmniejszenie ryzyka rozwoju nowotworu.

Tabela 1. Interpretacja wskaźnika masy ciała BMI

Wartość BMI [kg/m2] Interpretacja
< 18,5 niedowaga
18,5 – 24,9 prawidłowa masa ciała
25 – 29,9 nadwaga
> 30 otyłość

A zatem jak uzyskać prawidłową masę ciała ?

Na co dzień wystarczy kilka trwałych zmian, aby zrzucić nadprogramowe kilogramy. Najważniejsze z nich to zastąpienie słodkich napojów i kartonikowych soków wodą mineralną, zrezygnowanie ze słodzenia kawy i herbaty, a także unikanie żywności wysoko przetworzonej. Niezwykle ważna jest również regularność spożywanych posiłków. Zaleca się 4-5 posiłków dziennie, tak zaplanowanych aby przerwy między nimi nie były dłuższe niż 3-4 godziny. Wbrew pozorom, głodzenie rzadko prowadzi do trwałej redukcji masy ciała. Aby schudnąć należy jeść, jednakże konieczne jest wybieranie produktów spożywczych o wysokiej gęstości odżywczej i znacznej ilości błonnika pokarmowego. Warto baczniej przyjrzeć się temu, co spożywamy na co dzień i zamienić kaloryczne i wysoko przetworzone posiłki na te wartościowe i antynowotworowe:

Jedz więcej warzyw i owoców

Badania dowodzą, że substancje zwarte w pokarmie roślinnym działają zbawiennie na nasz organizm. Spożycie warzyw i owców, powinno przekraczać 600 g dziennie. Dla przykładu, aby zrealizować taką ilość należałoby dziennie spożyć: pomidor (ok. 150 g), pęczek rzodkiewek (120 g), paprykę (200 g) oraz jabłko (150 -200 g). Warzywa o szczególnie dużej sile antynowotworowej to warzywa nieskrobiowe (zielonolistne, brokuły, okra, bok-choy, bakłażan), a także bulwy i korzenie (marchew, seler, brukiew, rzepa, topinambur). Owoce o znaczącej sile antynowotworowej to owoce jagodowe (maliny, jagody, borówki, truskawki). Brokuł dostarcza substancji antyrakowej – sulforafanu. Co ciekawe zawartość tego związku jest szczególnie wysoka w kiełkach brokuła. Dużym potencjałem antyoksydacyjnym, a co za tym idzie działaniem przeciwnowotoworowym charakteryzuje się także jagoda brazylijska acai, aronia oraz owoc granatu. W codziennym jadłospisie nie może zabraknąć jarmużu, który wyróżnia się wysoką zawartością β-karotenu. W tabeli nr 2 zostały przedstawione warzywa i owoce o działaniu przeciwnowotworowym.

Tabela nr 2. Warzywa o działaniu przeciwnowotworowym

ANTYNOWOTWOROWE WARZYWA I OWOCE
Warzywa cebulowe: cebula, czosnek, szalotka, szczypior, por SUBSTANCJA AKTYWNA: siarczek allilu
Warzywa kapustne: brokuły, kapusta, kalafior, brukselka, jarmuż SUBSTANCJA AKTYWNA: indole
Marchewka, pietruszka, cytrusy SUBSTANCJA AKTYWNA: kumaryny
Winogrona, truskawki, maliny, orzechy włoskie SUBSTANCJA AKTYWNA: kwas elagowy
Chrzan, musztarda, rzodkiew, warzywa krzyżowe SUBSTANCJA AKTYWNA: izotiocyjaniany
Cytrusy SUBSTANCJA AKTYWNA: limonoidy
Pomidory i przetwory pomidorowe (sok, przecier, passata) SUBSTANCJA AKTYWNA: likopen

Poniżej przedstawiono pomysły na wykorzystanie warzyw i owoców w codziennym jadłospisie:

Zupa minestrone:

Marchew, ziemniaki i seler naciowy pokroić w plastry, cebulę posiekać, cukinię pokroić w kostkę, kapustę poszatkować. W dużym garnku podgrzać rafinowaną oliwę, podsmażyć na niej cebulę, dodać marchew i ziemniaki, potem cukinię, następnie kapustę i posiekany czosnek. Gotować 15 minut. Wlać 1 szklankę bulionu warzywnego BIO, posiekane pomidory wraz z zalewą, posolić, dodać bazylię, rozmaryn i liść laurowy. Gotować pod przykryciem na wolnym ogniu ok. 1 godzinę. Konserwową białą fasolkę przepłukać, odcedzić, dodać do zupy. Zupa powinna zgęstnieć.

Marchew                                300 g 3 sztuki

Seler naciowy                         210 g 3 łodyg

Ziemniak                                210 g 2 sztuki

Cebula                                    1 sztuka

Cukinia                                   600 g 1 większa sztuka

Kapusta                                  600 g ok. ½ sztuki

Oliwa                                      36 g 3 łyżki

Czosnek                                  1 ząbek

Bulion warzywny BIO           600 g 3 szklanki

Pomidory z kartonika             400 g 1 kartonik

Biała konserwowa fasolka     240 g 1 puszka 400 g bez zlewy

(fasolka z puszki)

Liść laurowy, bazylia, rozmaryn, sól ziołowa morska, pieprz

Komosa ryżowa z paprykami:

Na dużej patelni rozgrzać rafinowaną oliwę z oliwek. Dodać pokrojoną w kostkę cebulę i pokrojone czerwone, zielone i żółte papryki, wymieszać i podsmażać przez około 5 minut. Dodać czosnek i smażyć przez kolejne 2 minuty. Wsypać komosę, wlać wywar z warzyw (przygotowany z bulionu warzywnego BIO ok. 400 – 600 ml) i dodać koncentrat pomidorowy. Doprowadzić do wrzenia, po czym przykryć i gotować na małym ogniu przez 20 minut lub do momentu, aż ziarna komosy będą miękkie. Dodać pokrojone w kostkę pomidory i przyprawy (pieprz, zioła prowansalskie).

Cebula                                    1 sztuka

Oliwa z oliwek                       12 g 1 łyżka

Zielona papryka                     400 g 1 większa sztuka

Czerwona papryka                 400 g 1 większa sztuka

Żółta papryka                         400 g 1 większa sztuka

Czosnek                                  2-3 ząbki

Komosa ryżowa                     180 g 1 szklanka suchej komosy

Bulion warzywny BIO           400 – 600 ml                         

Koncentrat pomidorowy        45 g 3 łyżeczki

Pomidor                                  300 g 2 sztuki

Placki z cukinii:

Cukinię obrać i zetrzeć na tarce, dodać jajko, mąkę oraz szczyptę soli i pieprz. Smażyć na rozgrzanym oleju rzepakowym

            Cukinia                                   300 g 1 mniejsza sztuka

            Mąka orkiszowa                     30 g 3 łyżki

            Jajko                                       58 g 1 sztuka

            Szczypta soli, pieprz

Postaw na rośliny strączkowe

Kolejnym niezwykle istotonym elementem zalecanym w profilaktyce chorób nowotworowych jest spożywanie nasion roślin strączkowych. Wiele osób rezygnuje z tej grupy produktów spożywczych z uwagi na występujące wzdęcia i gazy jelitowe. Soczewica, fasola, cieciorka i inne strączkowe zawierają oligosacharydy, które nie są rozkładane przez enzymy trawienne człowieka, ale są metabolizowane przez bakterie jelitowe w naszym przewodzie pokarmowym. Częsta konsumpcja nasion roślin strączkowych powoduje adaptację mikroflory jelitowej do ich przetwarzania, a efektem jest lepsza ich tolerancja. Ponadto, rośliny strączkowe dostarczają białka roślinnego, rozpuszczalnej frakcji błonnika pokarmowego oraz szeregu witamin i składników mineralnych. Ich wysoka wartość odżywcza czyni je idealnym produktem spożywczym w diecie przeciwnowotworowej. Dodatkowym ich walorem jest ciekawy smak i szerokie zastosowanie w codziennym jadłospisie. Poniżej zostały przedstawione pomysły na ich wykorzystanie w kuchni:

Pasta z czerwonej fasoli:

Fasolę odsączyć i włożyć do naczynia blendera razem z pozostałymi składnikami, zmiksować.

            Fasola czerwona                     60 g 1/3 szklanki fasoli konserwowej lub namoczonej i ugotowanej

Olej lniany/oliwa z oliwek     12 g 1 łyżka

Suszone pomidory                 4-5 sztuk

w oleju rzepakowym

łyżeczka słodkiej papryki, szczypta ostrej papryki, łyżeczka suszonego oregano, pieprz, ząbek czosnku

Soczewica z jarmużem i pieczarkami:

Soczewicę przepłukać wodą, a następnie wsypać do garnka, zalać wodą i ugotować. W międzyczasie umyte pieczarki pokroić w plastry. Liście jarmużu oddzielić od łodyg i rozerwać na mniejsze kawałki. Na patelni rozgrzać rafinowaną oliwę, podsmażyć pieczarki, dodać posiekany czosnek i cebulę, a następnie jarmuż. Dodać soczewicę i doprawić do smaku.

Zielona soczewica                  180 g 1 szklanka suchej soczewicy

Czosnek                                  2-3 ząbki

Pieczarki                                 300 g ok. 15 sztuk

Jarmuż                                    200 g 1 op 200 g

Cebula                                    1 sztuka

Oliwa z oliwek                       12 g 1 łyżka

Sól, pieprz

Pieczona cieciorka:

Cieciorkę konserwową wypłukać (lepszą opcją jest moczenie suchych ziaren przez 12 godzin, a następnie samodzielne ich ugotowanie), przełożyć do naczynia żaroodpornego skropić rafinowaną oliwą, dodać pieprz, słodką i ostrą paprykę, dokładnie wymieszać. Piec w piekarniku nagrzanym do 170°C na funkcji grill ok. 10 minut na złocisty kolor.

            Cieciorka konserwowa           240 g 1 puszka 400 g bez zalewy

            Oliwa z oliwek                       12 g 1 łyżka

Do potraw dodawaj zioła i przyprawy

Nie należy zapominać o ziołach i przyprawach, które także wykazują dużą siłę przeciwnowtworową. Na uwagę zasługuje z pewnością kurkumina zawarta w kurkumie, dodatkowo, aby zwiększyć jej aktwność wskazane jest połączenie z piperyną zawartą w pieprzu. Inne przyprawy o działaniu przeciwnowotworowym to oregano, bazylia i rozmaryn. Największą siłą bioaktywną charakteryzują się pozyskiwane z nich ekstrakty. Do diety warto również włączyć kłącze imbiru, które można dodać do zupy jarzynowej celem wydobycia aromatu, do owocowego smoothie, czy  też wykorzystać jako składnik rozgrzewającej herbaty.

Zadbaj o wartościowe tłuszcze

Tłuszcz to nieodzowny element codziennego jadłospisu, natomiast w kontekście profilaktyki chorób nowotworowych, warto zadbać o jego jakość. Zalecane są lipidy roślinne, takie jak awokado, oliwa z oliwek (notabene nieodzowny składnik diety śródziemnomorskiej – wskazanej w prewencji chorób nowotworowych), olej lniany, z czarnuszki, czy orzecha włoskiego. Duż siłą bioaktywną charakteryzują się także długołańcuchowe kwasy omega-3, takie jak kwas eikozapentaenowy (EPA) i dokozaheksaenowy (DHA). Znajdziemy je w rybach morskich i dobrej jakości tranie lub oleju rybim (porcja dzienna oleju rybiego powinna dostarczać minimum 1 g EPA+DHA). Ograniczyć z kolei należy tłuszcze zwierzęce, takie jak smalec, słonina, tłuszcz zawarty w mięsie poraz pełnotłustym nabiale. Idealnym zamienniekiem masła jest dojrzałe awokado, które po połączeniu z cytryną, czosnkiem przeciśniętym przez praskę oraz pieprzem, stanowi idealny dodatek do kanapek.

Wybieraj odpowiednie produkty zbożowe

Jak pokazują badania naukowe, indeks glikemiczny spożywanych produktów jest również istotny w zapobieganiu chorobom nowotworowym. Wybierajmy zatem produkty o niskim indeksie glikemicznym, które w mniejszym stopniu podwyższają stężenie glukozy (cukru) w surowicy krwi, a co za tym idzie nie powodują nadmiernego uwalniania insuliny. Z pieczywa warto wybrać chleb żytni razowy na zakwasie. Weryfukując skład pieczywa należy unikać dodatku: karmelu, melasy, słodu jęczmiennego, zaciemniaczy i syropu glukozowo- fruktozowego. Zamiast oczyszczonego białego ryżu lepiej postawić na ten brązowy, naturalny, dziki, a nawet czarny. Obecnie w obrocie handlowym dostępna jest też cała gama pseuodzbóż (komosa ryżowa, amarantus, teff), które idealnie nadają się jako zamiennik ziemniaków/makaronu/pieczywa praktycznie w każdym posiłku. Na uwagę zasługuje również rodzima gryka, a w szczególności coraz bardziej popularna kasza gryczana biała (niepalona), która oprócz błonnika, witamin z grupy B oraz magnezu, dostarcza rutyny o silnych właściwościach antyoksydacyjnych.

O czym jeszcze warto pamiętać…

  • Codzienna dawka witaminy D3 w ilości 2000 IU, szczególnie w okresie jesienno-zimowym. U osób otyłych ilość tę należy zwiększyć do 4000 IU
  • Spożywanie produktów bogatych w selen (orzechy brazylijskie, tuńczyk, nasiona słonecznika, grzyby) 
  • Uwzględnienie w codziennej diecie nasion i ziaren, które zawierają szereg składników o działaniu przeciwnowotworowym, takich jak: lignany, kwas cynamonowy, mirycetyna, kwercetyna, czy kempferol (nasiona lnu, babki płesznik, ostropestu plamistego, pestki dyni)
  • Konsumpcja zielonej herbaty, która dostarcza cennych katechin (EGCG, galusan epigallokatechiny). Szczególnie zalecana jest sproszkowana zielona herbata matcha o jeszcze wyższej zawartości związków bioaktywnych w porównaniu do tradycyjnej zielonej herbaty

Suplementy diety – czy warto je stosować ?

Suplementy diety to obecnie jedno z najpopularniejszych haseł w telewizji i internecie. Reklamy usilnie zachęcają do zakupu i stosowania suplementów „na mocne paznokcie”, „zdrową skórę”, czy „piękne włosy” zapewniając o skuteczności ich działania
i niewiarygodnych efektach. Popularność tego typu produktów rośnie we wszystkich grupach populacyjnych, stosują je sportowcy, seniorzy, dzieci, a także osoby zdrowe i chore. A jak sytuacja wygląda w rzeczywistości i czy faktycznie potrzebujemy suplementów diety ? Te
i inne kwestie zostaną poruszone w niniejszym artykule.

autor: dr n. med. Angelika Margulewicz

Na początku warto odpowiedzieć na pytanie czym jest suplement diety ?

SUPLEMENT DIETY – to środek spożywczy, którego celem jest uzupełnienie normalnej diety. Stanowi skoncentrowane źródło składników odżywczych
i innych składników o działaniu fizjologicznym. Wprowadzony jest do obrotu
w postaci kapsułek, tabletek, drażetek, czy saszetek z proszkiem.  

Dieta czy suplement ?

SUPLEMENTEM DIETY NIE ZASTĄPISZ PRAWIDŁOWEGO I ZBILANSOWANEGO ŻYWIENIA ORAZ PEŁNOWARTOŚCIOWEGO POSIŁKU  

Pamiętajmy, że podstawowym źródłem składników odżywczych w żywieniu człowieka jest DIETA i to właśnie ona powinna zapewnić podaż wszystkich niezbędnych elementów, w tym witamin i składników mineralnych. Warunkiem zaistnienia takiej sytuacji jest zbilansowany jadłospis, który powinien uwzględniać różnorodne artykuły żywieniowe z możliwie jak największej liczby grup produktów spożywczych (warzywa, owoce, rośliny strączkowe, tłuszcze roślinne, pełnoziarniste zboża, itp.). Czasami zachodzi potrzeba dostarczenia poszczególnych, deficytowych składników „z zewnątrz”. Warto jednakże pamiętać, że powinno być to działanie celowane, czyli pobieramy tylko ten składnik którego brakuje w naszej diecie i którego nie jesteśmy w stanie spożyć wraz z dietą. Decyzja o włączeniu do żywienia suplementu powinna być skonsultowana ze specjalistą, tak aby uniknąć działań niepożądanych, a zarazem nieuzasadnionych. Pamiętajmy również, że stosowanie suplementu diety bez wyraźnych wskazań może być niebezpieczne. Jest to szczególnie istotne
w przypadku osób, które przyjmują leki, wówczas może zachodzić niepożądana reakcja lek-suplement. Inna sytuacja to kumulowanie dawek poszczególnych składników z różnych preparatów (suplementów diety), co może wpływać na upośledzone wchłanianie innych składników odżywczych, a w niektórych sytuacjach nawet zwiększać ryzyko choroby nowotworowej (przykładowo pobieranie wysokich dawek witaminy B12 czy kwasu foliowego bez wyraźnych wskazań).

Na rynku dostępnych jest wiele preparatów, przykładowe grupy produktów zostały przedstawione na rycinie nr 1.

Witaminy Składniki mineralne Aminokwasy
Kwasy tłuszczowe Błonnik Lecytyna
Chrząstka rekina Koenzym Q10 Produkty pszczele

Rycina 1. Przykłady suplementów diety

Przykłady suplementów diety dostępnych na rynku

Bioflawonoidy

Są to związki fenolowe, które znajdują się w roślinach i wykazują działanie antyoksydacyjne. Działanie antyoksydacyjne inaczej przeciwutleniające polega w głównej mierze na zwalczaniu szkodliwych wolnych rodników, które niszczą wszystkie struktury naszego organizmu. Każdy z nas narażony jest na działanie wolnych rodników, ponieważ występują one w zanieczyszczonym środowisku, powietrzu, a nawet są produkowane przez nas samych. Flawonoidy można dostarczać w postaci suplementów diety przykładowo jako ekstrakty, czyli wyizolowane i skoncentrowane źródło substancji aktywnej. Nie mniej jednak nie zapominajmy, że substancje te występują również w naturalnych produktach spożywczych, które możemy spożywać w codziennej diecie. W tabeli 1 przedstawiono źródła pokarmowe poszczególnych flawonoidów.

Nazwa flawonoidów Źródło pokarmowe
Antocyjaniny Jagody, jeżyny, maliny, winogrona, oberżyna, czerwona kapusta, wino
Kwas elagowy Truskawki, winogrona, jabłka, żurawina, jeżyny, orzechy włoskie
Katechiny Zielona i czerwona herbata
Kempferol Truskawki, por, burak, kapusta włoska, rzodkiewka, brokuły
Kwercetyna Zielona herbata, czerwona i włoska kapusta, sałata, cebula, pomidory, truskawki, czereśnie, winogrona

Tabela 1 . Flawonoidy w codziennej diecie.

Kwasy tłuszczowe omega-3

Ich główne źródło w diecie to tłuste ryby morskie, takie jak łosoś, makrela oraz śledź. Kwasy tłuszczowe omega-3 odgrywają niezwykle istotną rolę w organizmie. Oddziałują na pracę mięśnia sercowego, zmniejszając ryzyko arytmii oraz obniżają ciśnienie tętnicze krwi. Dodatkowo, działają przeciwzapalnie i regulują stężenie trójglicerydów w surowicy krwi (parametr profilu lipidowego). Warto również pamiętać, że wykazują działanie przeciwzakrzepowe, a co tym idzie minimalizują ryzyko zatorów i udarów. Zalecana tygodniowa podaż ryb, która realizuje zapotrzebowanie organizmu na kwasy omega-3 to dwie porcje. W przypadku niskiej konsumpcji ryb lub ograniczenia ich spożycia
z obawy o ich nadmierne skażenie, warto pamiętać o uzupełnieniu diety kwasami omega-3, przykładowo w postaci tranu (olej rybi z wątroby ryb dorszowatych). Dobrej jakości olej rybi powinien dostarczać minimum 1 g kwasów tłuszczowych EPA i DHA w dawce dziennej.

Kwas tłuszczowy gamma-linolenowy (GLA)

Kwas gamma-linolenowy jest niezbędny do funkcjonowania komórek i tkanek. Jego działanie polega na:

  • Pozytywnym wpływie na układ sercowo-naczyniowego
  • Wspomaganiu układu odpornościowego
  • Oddziaływaniu na prawidłową przemianę tkanki tłuszczowej
  • Łagodzeniu stanów alergicznych oraz objawów zespołu napięcia przedmiesiączkowego

Najbogatszym źródłem kwasu GLA jest olej z wiesiołka, ogórecznika oraz z nasion czarnej porzeczki. Dostarczanie z codzienną dietą kwasu GLA będzie szczególnie istotne u osób
w wieku podeszłym, podatnych na infekcje, palących i nadużywających alkoholu oraz cierpiących na hipercholesterolemię. W wyżej wymienionych stanach obserwuje się zwiększone zapotrzebowanie na kwas GLA. W związku z powyższym idealnym rozwiązaniem wydaje się włączenie do diety przykładowo oleju z wiesiołka, który dostarcza znaczących ilości kwasu gamma-linolenowego.

Błonnik pokarmowy

Często reklamowanym suplementem diety jest błonnik pokarmowy dostępny w formie różnego rodzaju preparatów (proszki, tabletki, kapsułki). Poszczególne frakcje błonnika pokarmowego pozwalają zwalczać problem zaparć, a także obniżają poziom glukozy
i cholesterolu w surowicy krwi. Pytanie, czy musimy przyjmować suplement diety, aby zrealizować zalecaną dzienną podaż błonnika (> 25 g) ? Nie jest to konieczne, ponieważ błonnik występuje w szeregu naturalnych produktów spożywczych, takich jak: pełnoziarniste produkty zbożowe (płatki owsiane, kasza gryczana, bulgur, komosa ryżowa), orzechy, nasiona (lnu, chia, babki płesznik), pestki (dyni, słonecznika), warzywa i owoce (np. brokuły, brukselka, seler, śliwki, jabłka, granat). Przykładowe produkty charakteryzujące się wyższą
i niższą zawartością błonnika pokarmowego zostały przedstawione na rycinie 2.

 Rycina 2. Produkty spożywcze charakteryzujące się wyższą i niższą zawartością błonnika pokarmowego.

Witamina D3

Witamina D3 oprócz powszechnie znanego oddziaływania na układ kostny, wpływa również na pracę wielu układów i narządów. Wynika to z  plejotropowego działania witaminy D3. Jej odpowiednie dostarczanie będzie istotne w kontekście profilaktyki chorób układu sercowo-naczyniowego, nowotworowych czy układu nerwowego (w tym depresji). Dodatkowo, niedobór witaminy D3 może odgrywać rolę w rozwoju autoimmunologicznego zapalenia tarczycy (choroba Hashimoto), dlatego tak ważna jest prawidłowa jej podaż. Warto pamiętać, że populacyjne niedobory witaminy D są niezwykle powszechne i większość ludzi wymaga suplementacji diety wspomnianą witaminą. W celu dokładnego określenia statusu witaminy D w organizmie, warto zbadać jej stężenie w surowicy krwi. Uzyskane wyniki można zinterpretować w następujący sposób:

Stężenie witaminy D w surowicy krwi [ng/ml] Interpretacja
< 10 Niedobór
10 – 30 Poziom niewystarczający
30 – 100 Poziom wystarczający
> 100 Toksyczność

Zalecane dawki witaminy D dla osób dorosłych w populacji polskiej to 800 – 2000 IU/dzień. W przypadku osób z nadmierną masą ciała, zapotrzebowanie tkanek na witaminę D jest większe i zalecana dawka suplementacyjna wynosi 1600 – 4000 IU/dzień.

Pyłek pszczeli

Pyłek pszczeli jest to pyłek kwiatowy w formie obnóży (kulki pyłku kwiatowego, wymieszane z miodem, śliną pszczół lub nektarem). Pyłek pszczeli podobnie jak inne produkty pszczele cechują się dużymi właściwościami zdrowotnymi. Wśród działań bioterapeutycznych pyłku pszczelego można wyróżnić:

  • Działanie antybiotyczne i antybakteryjne
  • Działanie regenerujące istotne dla osób wyniszczonych i niedożywionych w okresie rekonwalescencji
  • Wspomaganie układu odpornościowego – przyspiesza leczenie zakażeń
  • Działanie odtruwające – wspomaganie funkcji wątroby
  • Działanie odżywcze – posiada wysoką wartość żywieniową i reguluje procesy trawienne

Pyłek pszczeli jest zalecany jako uzupełnienie diety dla pacjentów z łuszczycą, nadciśnieniem tętniczym krwi, miażdżycą, chorobami układu oddechowego, przewodu pokarmowego i wydzielania wewnętrznego. Zaleca się go również u osób z niedokrwistością oraz w czasie rekonwalescencji w przebytej chorobie nowotworowej. W celach terapeutycznych wskazana jest kuracja miesięczna, która polega na codziennym przyjmowaniu pyłku w ilości od 1 g, stopniowo dochodząc do 35 g na dzień. W kuracjach wielomiesięcznych, przykładowo w okresie jesienno-zimowym zaleca się nie więcej niż 20 g pyłku pszczelego dziennie. Przerwa w stosowaniu pyłku powinna trwać około 3 miesięcy. Pyłek pszczeli jest bezpiecznym i niezwykle odżywczym suplementem diety.

Pozostałe przykłady suplementów diety

Suplementy diety Wpływ na organizm
Preparaty białkowe i inne wpływające na syntezę białka ustrojowego – tauryna, arginina, metionina, glutamina, kreatyna Wpływ na przyrost masy mięśniowej; nasilenie procesów syntezy białka ustrojowego
Suplementy wspomagające odchudzanie: chitosan, l-karnityna, guma guar, chrom, kofeina, babka jajowata, błonnik pokarmowy Wpływ na redukcję masy ciała; zwiększanie uczucia sytości
Witamina C, składniki mineralne, probiotyki, polifenole, produkty pszczele Wspomaganie układu odpornościowego
Glikozamina, chondroityna Wspomaganie układu ruchu
Antyoksydanty, polifenole, lecytyna, koenzym Q10 Opóźnienie procesów starzenia się ustroju
Kofeina, inozytol, cholina, lecytyna, żeń-szeń, guarana, magnez, aminokwasy, cynk Wzmacnianie układu nerwowego
Sterole i stanole roślinne, kwasy tłuszczowe omega-3, rutyna, resweratrol, ekstrakty z kwiatostanu głogu, liście miłorzębu japońskiego Regulowanie pracy układu sercowo-naczyniowego
Koper włoski, rumianek, mięta pieprzowa, siemię lniane, kolendra, ekstrakt z karczocha, ostropest plamisty Wzmacnianie układu pokarmowego
Karotenoidy (zeaksantyna, luteina), beta-karoten, borówka czernica Wspomaganie prawidłowego procesu widzenia
Skrzyp polny, olej z ogórecznika, witaminy (A, E, B6, B2), wapń, kwasy EPA i DHA Wpływ na stan włosów, skóry i paznokci
Witamina D, wapń Zmniejszanie ryzyka osteoporozy

Stosując suplementy diety warto pamiętać o kilku zasadach:

  • Upewnij się, że stosowanie suplementu diety jest uzasadnione
  • Decyzję o suplementacji diety warto rozważyć ze specjalistą
  • Warto wziąć pod uwagę, czy suplement diety faktycznie wykazuje działanie aktywne, co powinno być potwierdzone rzetelnymi i wiarygodnymi badaniami naukowymi
  • Pamiętaj, że może zachodzić interakcja między składnikami suplementu a stosowanymi lekami. Dodatkowo, składniki różnych suplementów diety również mogą wchodzić ze sobą w interakcje powodując występowanie działań niepożądanych

Bibliografia:

  1. Jarosz M. Suplementy diety a zdrowie. PZWL, Warszawa, 2018.
  2. Habryka C. Pylek pszczeli produktem pracy pszczół. Bioprodukty – pozyskiwanie, właściwości i zastosowanie w produkcji żywności. Wydział Nauk o Żywności i Żywieniu, Uniwersytet Przyrodniczy, Poznań, 2016.
  3. Materac M, Marczyński Z, Bodek KH. Rola kwasów tłuszczowych omega-3 i omega-6 w organizmie człowieka. Broamt Chem Toksykol 2013;2:225-233.
  4. Jarosz M. (red). Normy żywienia dla populacji Polski. Instytut Żywności i Żywienia, Warszawa, 2017.
slot demo
https://jdih.menlhk.go.id/slot-gacor-online/
https://www.oceanic-saunas.eu/rtp-live/
https://majorzeman.eu/slot-demo/
https://www.psychopsy.com/toto-sgp/
https://www.oceanic-saunas.eu/slot-demo/
https://www.rioquente.com.br/slot-demo/
https://www.parcoursmetiers.tv/uploads/slot-demo/
https://chavancentre.org/slot-demo/
https://drift82.com/togelsgp/